ماهنامه شماره 17 (دي ماه 1395)

1. مقدمه

رديابي و ره‌گیری با اهداف و مقاصد مختلفي و در سطوح متفاوت مي‌تواند صورت گيرد. اینکه آيا رديابي ضرورت دارد يا خير و چه راهکاري بايد استفاده شود به تحليل هزينه- منافع نياز دارد. رديابي در سطوح مختلف زنجيره‌ از بالادست تا پایین‌دست‌ کاربرد دارد. توجه به اين نکته نيز مهم است که بسته به ماهيت ديگر فرآيندهاي زنجيره‌هاي تأمين که ناشي از ماهيت نوع کالاهاي در گردش در آن‌ها است، سناريوهاي متفاوتي مي‌توان براي رديابي و ره‌گیری طراحي و اجرا کرد.

2. استاندارد رديابي GS1

راه‌کارهاي متفاوت و متعددي براي اجراي فرآيند رديابي هست و هر يک از اين راهکارها بسته به نياز و تکنولوژي‌هاي موجود عملي مي‌شود؛ اما شيوه‌اي که مي‌تواند مؤثر باشد و نقطه اشتراک الگوهاي رديابي و ره‌گیری محسوب مي‌شود، استفاده از کدهاي ميله‌اي منحصربه‌فرد براي کالاهاي در گردش است. اين کدهاي ميله‌اي بر روي اقلام نصب و درج مي‌شوند و کليد دسترسي به اطلاعات اقلام هستند.

با اين وصف، شناسه‌اي که براي رديابي اقلام به کار مي‌رود بايد کالاهاي توليدي از يک نوع يا يک قلم کالاي خاص را متمايز کند. از آنجا كه سيستمهاي کدگذاري مرسوم عموماً کدهاي يکساني بر مبناي طبقه‌بندي يا توصيف براي هر قلم کالا ارائه مي‌کنند، به‌تنهايي امکان ره‌گیری را در سطح موردنياز فراهم نمي‌آورند. يکي از ابزارهايي که مي‌تواند در رديابي کالا استفاده شود، شماره سريال هر واحد کالاست که در کنار کد نوع كالا، به هر واحد مجزا هويتي معين مي‌بخشد. ازاین‌رو سريال‌هاي هر واحد کالا مي‌تواند به‌عنوان شناسه ره‌گیری کالا در زنجيره تعريف شوند.

گونه‌ي ديگر، كد بهر توليدي يا شماره سري ساخت است. اين نوع مدل، مدل موفقي است كه سال‌ها در جهان استفاده مي‌شود و به راهکاري استاندارد تبديل شده است. متدولوژي ايجاد قابليت رديابي در همه صنايع يكسان است و با مطالعه روش مديريت پروژه و تجربه عملي، مي‌توان آن را در هر صنعتي به انجام رساند.

جهت استقرار سيستم رديابي نياز است استاندارد‌هاي سه‌گانه و اصلي GS1، يعني شناسايي هويت‌ها، ثبت اطلاعات و به اشتراك‌گذاري داده‌ها، استقرار داده شود. در ادامه توضيح مختصري از اين استاندارد‌هاي سه‌گانه آورده مي‌شود:

2.1. استانداردهاي شناسايي

استانداردهای GS1 اين قابليت را فراهم می‌كنند تا برای شناسايی منحصربه‌فرد هر «چيز» يا به عبارت بهتر هر «موجوديت»، يك شناسه‌ی يكتای جهانی تخصيص داده شود. شناسه‌هايی كه مطابق با استانداردهای GS1 به هر موجوديت می‌توان داد، با كمك پيش‌شماره شركتی GS1 صادر می‌شوند. هر شركتی كه عضو GS1 شود، يك پيش‌شماره شركتی منحصر‌به‌فرد دريافت می‌کند كه با اين كار، امكان شناسايی آن شركت در تمام دنيا به‌صورت يكتا فراهم می‌شود.

براي شناسايي هر يك از موجوديت‌ها در زنجیره تأمین كدهاي شناسايي زیر استفاده مي‌شوند.

• GTIN: شماره جهانی قلم کالای تجاری كه براي شناسايي محصولات و خدمات به‌صورت يكتا در زنجیره تأمین استفاده مي‌شود، مانند قوطی كنسرو، بسته شكلات، آلبوم موسيقی و غيره.
• GLN: شماره جهانی مکان كه براي شناسايي يكتاي مكان‌ها و طرف‌هاي تجاري به کار مي‌رود، مانند شرکت‌ها، انبارها، سالن‌های تولید و فروشگاه‌ها.
• SSCC: کد سریال بسته كه براي شناسايي يكتاي واحد‌هاي لجستيكي استفاده مي‌شود، مانند کالاهای روی یک پالت، کلاف‌های ورق آهنی، کارتن‌ها و سبدهای بارگیری شده.
• GRAI: سریال جهانی دارایی برگشتنی كه براي شناسايي دارايي‌هاي برگشت‌پذير استفاده مي‌شود، مانند جعبه‌ها و صندوق‌های خالی، پالت‌ها و كانتينرها، ساک‌ها و کيسه‌های حمل اشيا.
• GIAI: شناسه جهانی دارایی خاص كه براي شناسايي اموال و دارايي‌ يك مجموعه استفاده مي‌شود، مانند تجهيزات درمانی، تجهيزات توليدی، وسايل حمل‌ونقل، تجهيزات فناوری اطلاعات.
• GSRN: شناسه جهانی رابطه خدماتی براي شناسايي يكتاي رابطه بين خدمت دهنده و خدمت گیرنده استفاده مي‌شود، مانند اعضای باشگاه وفاداری، پزشكان بيمارستان و اعضای كتابخانه.
• GDTI: شناسه جهانی سند براي شناسايي اسناد و مدارك به صورت يكتا استفاده مي‌شود، مانند اظهارنامه مالياتی، فرم‌ها و صورت‌های ارسال و گواهينامه‌های رانندگی.

شکل 1: استفاده از استانداردهاي شناسايي GS1 در زنجيره تأمین

2.2. استانداردهاي ضبط داده‌ها

در سيستم GS1‌ از حامل‌های داده برای ضميمه كردن شناسه‌ها و ساير اطلاعات تكميلی به اقلام فيزيكی استفاده می‌شود.

استانداردهای ضبط داده‌ها، مشخصات حامل‌های داده‌ای همچون كد ميله‌ای (باركد)، ديتاماتريس و تگ‌های RFID را تعريف می‌كنند.

شرايطی كه پويشگرها، سخت‌افزارها و نرم‌افزارها بر اساس آن به استخراج اطلاعات از حامل‌های داده و استفاده از اين اطلاعات می‌پردازند، در اين استانداردها ذكر می‌شود.

شكل 2: انواع باركدها و Tag هاي RFID

2.3. استانداردهاي به اشتراک‌گذاری اطلاعات

استانداردهای GS1‌ در حوزه تبادل داده‌ها، شامل استانداردهايی درباره داده‌های اصلی، داده‌های تراكنش‌های تجاری، داده‌های رخدادهای فيزيكی و استانداردهای ارتباطی به‌منظور تبادل اين داده‌ها بين شركای تجاری است. ساير استانداردهای تبادل اطلاعات در سيستم GS1، شامل استانداردهايی درزمینهٔ مكان‌يابی داده‌ها و استانداردهای اعتبارسنجی است كه منجر به تضمين امنيت انتقال اطلاعات می‌شود.

استانداردهای GS1 با شناسايی محصولات، مكان‌ها، دارايی‌ها و غيره به‌صورت يكتا، ضبط دقيق داده‌ها و تبادل الكترونيكی اطلاعات به‌صورت خودكار، بنيان اطلاعاتی مشتركی را براي كسب‌وكارها ايجاد می‌كند تا شركت‌ها با استفاده از اين بنيان مشترك، فرايندهای فيزيكی، اطلاعاتی و مالی خود را با سادگی و دقت بيشتر انجام دهند. علاوه بر اين، كسب‌وكارها می‌توانند با تركيب استانداردهای مختلف GS1، اثربخشی و کارایی فرايندهايی مانند «فراخوان بازگشت محصول» را بهبود بخشند.

3. مدل رديابي GS1

سازمان جهاني GS1 براي رديابي و ره‌گیری، يك مدل جامع و فراگير ارائه نموده است. بر اساس مدل GS1 اگر تمام طرف‌هاي حاضر در يك زنجيره تأمين، رديابي دروني و بيروني را انجام دهند، فرايند رديابي كامل در سراسر زنجيره اجرا مي‌شود.

شکل3: قابليت رديابي در زنجيره تأمين، در درون شركت‌ها و بيرون آن‌ها شكل مي‌گيرد.

هدف از انجام فرآيند رديابي براي طرف‌هاي حاضر در آن، اين است که اطلاعاتي درباره تاريخچه، کاربرد يا مکان يک قلم نيازمند رديابي از هر نقطه در زنجيره تأمين به دست آيد. در هر فرآيند رديابي، به‌طور معمول مراحل زير وجود دارد:

شكل4: مراحل فرايند رديابي بر اساس استاندارد GS1

مراحل فوق به‌طور مختصر در ادامه معرفي شده‌اند. توجه داشته باشيد كه «برنامه‌ريزي و سازماندهي» در درون مراحل رديابي نيست و پيش‌نياز آن است. علاوه بر آن «به‌كارگيري و استفاده از اطلاعات» نيز درون مراحل رديابي نبوده و پيامد آن است.

3.1. برنامه‌ريزي و سازماندهي (پيش‌شرط لازم)

خروجي اين مرحله به‌صورت زير است: همه طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي مشخص مي‌كنند چگونه داده‌هاي رديابي را تعيين، جمع‌آوري، به اشتراک‌گذاری و نگهداري کنند. همچنين طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي مشخص مي‌كنند چگونه ارتباطات بين وروديها، فرآيندهاي دروني و خروجيها را برقرار و مديريت مي‌نمايند.

3.2. تنظيم و هم‌تراز کردن داده‌هاي مبنا (داده‌هاي اصلي)

خروجي اين مرحله به‌صورت زير است: همه طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي داده‌هاي مبناي خود را باهم تنظيم، تراز يا هماهنگ مي‌نمايند. داده‌هاي مانند نام و شماره شناسايي قلم تجاري (GTIN) و شماره جايگاه‌ها (GLN) و آدرس آن‌ها و … در همه‌ي سيستم‌هاي تبادل اطلاعات طرف‌هاي تجاري باهم تنظيم و هم‌راستا مي‌شود.

3.3. ثبت داده‌هاي رديابي

خروجي اين مرحله به‌صورت زير است: طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي ميتوانند اقلام نيازمند رديابي را شناسايي کرده و داده‌هاي رديابي توافق شده و مرتبط را جمعآوري و ثبت نمايند. اين داده‌ها درباره اقلام نيازمند رديابي است که در زنجيره تأمين جريان دارد.

3.4. درخواست رديابي

خروجي اين مرحله به‌صورت زير است: داده‌هاي رديابي در دسترس قرارگرفته و طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي براي یک‌طرف مجاز كه درخواستي براي ره‌گیری يک قلم نيازمند رديابي ارائه نمايد، ميتوانند اطلاعات مورد توافق، خوانا، جامع، صحيح و به‌روز تهيه و ارائه نمايند.

درخواست ره‌گیری با تبادل داده‌هايي که جمع‌آوري و ثبت شده‌اند سروکار دارد. يک درخواست ره‌گیری ميتواند هفته‌ها، ماه‌ها يا سال‌ها پس از اينکه قلم نيازمند رديابي به جريان افتاد، مصرف شد يا استفاده گرديد، تنظيم و ارائه شود. انواع درخواست‌هاي ره‌گیری که طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي مي‌خواهند آن‌ها را ارائه دهند تعيين‌کننده داده‌هاي رديابي است که طرف‌ها بايد باهم مبادله نمايند. براي مثال سوابق کيفيت براي واحدهاي بزرگ جابجا شونده لازم نيست اما ميتواند در صورت وجود اهدافي براي مسائل ايمني محصول و يافتن منشأ آن به کار آيد.

3.5. به‌كارگيري و استفاده از داده‌ها (كاربرد اطلاعات)

كاربرد اطلاعاتي که حاصل درخواست رديابي است ميتواند مثلاً جهت ريشه‌يابي و حل يک مسئله کيفيتي يا مطلع نمودن طرف‌هاي حاضر در فرآيند رديابي باشد.

مثال: در يک مورد از فراخوان يا بازپسگيري محصول، يک طرف حاضر در فرآيند رديابي، درخواست رديابي براي طرف بالادستي ارسال ميكند تا ريشه مسئله‌اي را شناسايي کرده و بفهمد که کدام يک از اقلام نيازمند رديابي ممكن است مسئله مشابهي داشته باشند، سپس يک درخواست رديابي براي طرف پاييندستي ارسال ميكند تا مکان محصولات مسئلهدار معلوم شود و طرف‌هاي تجاري که آن‌ها را دريافت نموده‌اند آگاه شوند.

4. دو نمونه رديابي در شركت‌هاي توليد مواد منفجره

مطالعه دو نمونه رديابي در صنعت شيميايي و توليد مواد ناريه مبتني بر استانداردهاي GS1، نشان مي‌دهد که قابليت‌هاي GS1 قابل بهره‌برداری در اين رشته از صنعت هستند. همچنين فراگيري اين استانداردها، نشان مي‌دهد که محدود و اختصاص به نوع خاص از صنعت نيست و امکان استفاده در موارد و صنايع ديگري مثل مواد غذايي را دارند .

4.1. مطالعه موردی شرکت اوريکا – ORICA

اين شرکت در زمينه معدن کاري فعاليت مي‌کند و به‌عنوان يکي از بزرگ‌ترين شرکت‌هاي بين‌المللي در اين حوزه، نيازمند به مواد منفجره و ملزومات مختلف در خصوص انفجار است. به همين لحاظ در زمينه‌ي توليد و بسته‌بندي مواد منفجره به‌ویژه محصولات مشابه صنعت مورد نظر اين سند، فعاليت قابل توجهي دارد. اين شرکت به استفاده از استانداردها و ابزارهاي GS1 براي پيگيري و رديابي مواد و ملزومات خود با استفاده از علامت‌گذاري و ليبلينگ پرداخته و با توجه به انواع مواد و ملزومات مورد نياز به طراحي ليبل علامت‌گذاري مطابق با GS1 اقدام نموده است. در شکل ذيل، ملزومات و مواد اين شرکت جهت انجام خدمات انفجاري ارائه شده است:

شکل 5– مواد و ملزومات خدمات انفجاري شرکت اوريکا

جهت ليبل نمودن هر يک از مواد و ملزومات نمايش داده شده در شکل 5 ، منطبق با استانداردهاي شناسه‌های استانداردهاي GS1 از ليبل‌هاي بارکد و ديتا‌ماتريس استفاده گرديده است. در شکل 6 اقدام به ارائه ساختار بارکد و نمادهای ديگر شده است :

شکل 6 – ساختار بارکد ملزومات و مواد شرکت منطبق با GS1

شکل 7– تدوين دستورالعمل بارکد

شکل 7 به‌ضرورت تدوين تعريف استاندارد ليبلينگ روي محصولات اشاره دارد و همچنين به نوع اطلاعاتي که لازم است روي ليبل درج گردد ، می‌پردازد .

نکته‌ي جالب در خصوص محصول مشابه با محصول امولايت ، استفاده از ليبل‌هاي از قبل تهيه شده است که در فرآيند بسته‌بندی محصولات، به روي کپسول‌های محصولات الصاق می‌گردد . شکل 8 به اين مورد می‌پردازد :

شکل 8– انواع ليبل‌هاي شناسايي و رديابي محصولات

علاوه بر صنعت خدمات معدن و محصولاتي همچون امولايت، می‌توان به صنايع ديگري همچون صنعت غذايي اشاره نمود.

4.2. مطالعه موردی گروه EPC فرانسه

گروه EPC یکی از شرکت‌های بزرگ و مطرح در حوزه تولید، ذخیره و توزیع مواد منفجره در جهان است. این شرکت 120 ساله علاوه بر تولید مواد منفجره در حوزههای حفاری، انفجار و تخریب نیز فعال است.

این شرکت به‌منظور افزایش کارایی زنجیره تأمین خود اقدام به راه‌اندازی سیستم ردیابی محصولات نموده است. این سیستم که تحت عنوان سیستم EURO-iTRACE نامگذاری شده است با همکاری GS1 فرانسه طراحی شده است. در این سیستم با کد دهی به محصولات و بستهها و استفاده از بارکد به‌منظور خوانش ماشینی، ردیابی محصولات و بستههای در کلیه مراحل امکانپذیر گردیده است. این سیستم علاوه بر کمک به مدیران EPC به ردیابی محصولات در زنجیره تأمین و امکان شناسایی مشخصات فرآیند تولید و تأمینکننده هر محصول، به مشتریان نیز امکان ردیابی محصولات سفارش داده‌شده را میدهد به‌طوری ‌که مشتری پس از ورود به سامانه EURO-iTRACE امکان ردگیری سفارش در کلیه مراحل وجود دارد.

این سیستم سرویسهای زیر را ارائه میدهد:

• مانیتورینگ کلیه مراحل ارسال و تحویل محصولات منفجره بر اساس سفارش و محل مشتری
• مدیریت مواد منفجره در محل مصرف
• امکان دانلود XML و PDF رسید ارسال و تحویل
• امکان جست‌وجوی پیشرفته (دربرگیرنده امکان جستجو بر اساس شماره سریال یکتا محصول)

سامانه EURO-iTRACE مزایای زیر را به همراه دارد:

• ردیابی در لحظه محصولات منفجره و شماره سریال یکتای آن‌ها
• دسترسی ایمن به رسیدهای ارسال و تحویل با فرمت PDF و XML
• حفظ کلیه دادههای ردیابی تا 10 سال
• جستجو کاربرپسند و حرفهای محصولات، شماره سریال و سفارش
• امکان دسترسی چندکاربره به اطلاعات

در این سامانه پس از آماده‌سازی سفارش مشتری و ارسال توسط EPC، به‌طور خودکار رسید ارسال با فرمت XML و PDF در EURO-iTRACE آپلود میشود. همچنین پس از رسیدن بسته به مشتری رسید دریافت محصول در سیستم آپلود میشود.

در هر زمان مشتری میتواند با ورود به سامانه EURO-iTRACE و استفاده از شناسه خود میتواند دادههای مربوط به ردیابی محصولات سفارش داده خود را مشاهده نماید.

کلیه مزایای به‌دست‌آمده از سیستم بر پایه استانداردهای جهانی GS1 و کدهای استاندارد SGTIN، SSCC و GLN امکان‌پذیر شده است.

5. نتيجه‌گيري

برای برقرار شدن رديابی در زنجيره تأمين، پيش‌نيازها و الزاماتی وجود دارد. استاندارد رديابی‌GS1، فارغ از نوع تكنولوژی و امكاناتی كه به كار گرفته می‌شود، الزامات حداقلی برای برقرار شدن كامل رديابی در فرايندهای كسب‌وكار را تعريف می‌كند. اين استاندارد، يك استاندارد تركيبی متشكل از استانداردهای ديگر GS1 مانند كدهای ميله‌ای، EPCIS و eCom است. استاندارد رديابی GS1 با برقراری ارتباط بين جريان‌های فيزيكی و اطلاعاتی در زنجيره تأمين، چارچوبی برای سيستم‌های رديابی ايجاد می‌كند. اين موضوع، اطلاعات ضروری در اجرای فرايند فراخوان محصول را برای تمامی ذی‌نفعان و شركای تجاری حاضر در زنجيره تأمين فراهم می‌کند.