اقلام تجاري در زنجيره تامين

زنجیره تأمین دارو ایران و مزایای پیاده سازی راهکارهای GS1

اقلام تجاري در زنجيره تامين

  ماهنامه شماره10(خرداد ماه 1395)

مقدمه

قلم تجاری به هر نوع کالا یا خدمتی گفته می‌شود که ممکن است لازم باشد اطلاعات از پیش تعیین‌شده­ي آن، بازیابی شود و علاوه‌براین، بتوان آن را در هر نقطه‌ای از زنجيره تامين قیمت‌گذاری یا سفارش­دهي یا صورت‌حساب نمود. این تعریف، تمامی کالاها و خدمات با ویژگی‌های از پیش تعریف شده را از مواد اولیه گرفته تا محصول نهایي، تحت پوشش قرار می‌دهد.

شناسایی و علامت‌گذاری اقلام تجاری، به خودکارسازی صندوق­های فروشگاهی از طریق فایل­های فهرست قیمت (PLU)، دریافت کالا، مدیریت موجودی، سفارش­دهی مجدد خودكار، تحلیل فروش و بخش عمده‌ای از سایر امور كاري کمک می‌کند.

هرگونه قلم تجاری که از لحاظ طرح یا محتویات با قلم دیگر متفاوت باشد، شماره شناسایی مختص به خود را می‌خواهد و اين شماره تا زمانی‌که قلم در چرخه تجاری حضور دارد، تغيير نمي‌كند. به تمام اقلام تجاری که دارای مشخصات کلیدی مشترك هستند، شماره شناسایی يكسان اختصاص مي‌يابد. هر يك از این شماره‌های شناسایی باید به صورت کامل در زنجیره تامين در نظر گرفته شوند (به قسمت‌هاي مختلف تفكيك نشود). شناسايي سريالي يا دانه‌به­دانه اقلام تجاری که منجر به ارتباط جامع اطلاعاتی و سیستمی می‌شود، با استفاده از شناسه‌ي کاربردی AI (01) براي شماره قلم تجاري يا GTIN و شناسه‌ي كاربردي AI (21) براي شماره سریال ممكن می‌شود. به این منظور، راه­حل‌های استاندارد مختلفی بنا بر نوع کالا و دیدگاه مصرف‌کننده به‌ کار گرفته می‌شود. مطالب زیر قواعد شناسایی و علامت‌گذاری نماد را كه در هر قلم تجاري خاص كاربرد دارد، شرح مي­دهد.

اقلام تجاری فیزیکی یا غیرفیزیکی

قلم تجاری فیزیکی،همان کالاست. قلم تجاری غیرفیزیکی را معمولاً «خدمت» می‌نامند. هر يك از انواع کالاها و خدمات، در کاربردهای تجاری باز (فراگير) یا در محیط‌های توزیع محدود با یک شماره­ی استاندارد شناسایی می‌شوند.

محيط توزیع محدود در مقابل محیط توزیع باز (فراگير)

اصلی‌ترین مزیت سیستم GS1 برای اقلام تجاری، ایجاد شماره شناسایی واضح و اختصاصي است که در محیط‌های تجاري سراسر دنیا کاربرد دارد. علاوه بر آن، اين سیستم یک سری شماره انحصاری جهت استفاده در محيط‌هاي توزیع محدود (مانند سطح ملی یا داخل يك شرکت) تدارک دیده است. شماره‌های شناسایی در محيط‌هاي توزیع محدود در اختیار اعضای سازمان‌های عضو GS1 قرار مي‌گيرند تا در توسعه راه‌حل‌های موثر و کاربردی در قلمرو آنها به‌كار گرفته شود.

توزيع محدود

اندازه متغیر یا ثابت

اقلام تجاری اندازه ثابت به آن دسته از اقلام گفته می‌شود که همیشه در قالب و ترکیبی ثابت (مانند نوع، سایز، وزن، محتویات و طرح) تولید می‌شوند. درست همانند قلم تجاری اندازه ثابت، قلم تجاری اندازه متغیر نیز موجودیتی مستقل مانند ذات کالا یا محتوای آن دارد که با آن تعریف می‌شود.

قلم تجاري اندازه ثابت

بر خلاف قلم تجاری اندازه ثابت، قلم تجاری اندازه متغیر ممکن است در اغلب موارد مشابه قلم دیگر باشد ولی حداقل در یک مورد با قلم دیگر متفاوت است.

قلم تجاري اندازه متغير

ویژگی‌های متفاوت می‌تواند شامل وزن، ابعاد، تعداد اقلام موجود یا حجم بسته‌بندی باشد. شناسایی کامل قلم تجاری اندازه متغیر شامل شماره شناسایی و همچنین اطلاعاتی در باره ويژگي متغير است.

قلم تجاری مصرفی در خرده‌فروشی عمومی، قلم تجاری مصرفی خرده‌فروشی بهداشتی متداول یا قلم تجاری غيرخرده‌فروشی

پايانه فروش خرده‌فروشي فروشگاهي

بررسی و اسكن دقیق در صندوق‌های فروشگاهی، عمده‌ترین کاربرد شماره‌های شناسایی اقلام در سیستم GS1 است و اقلام تجاری که باید از صندوق فروشگاهی عبور کنند، ملزم به رعایت قوانین مشخص و داشتن ویژگی‌هایی خاص هستند. اسكن و بررسی اقلام تجاری بر اساس کاربرد و نوع آنها، به سه گروه تفکیک می‌شود:

1- اقلام تجاری مصرفی در خرده­فروشی عمومی، از کدهای میله­ای همه­سویه بهره می‌برند. این کدهای میله‌ای توسط اسکنرهای خرده‌فروشی همه­سویه­ یا اسکنرهای خطی دستی اسكن می‌شوند.

2- اقلام تجاری مصرفی خرده‌فروشی بهداشتی متداول، نیازمند نمادهای ماتریسی دوبعدی هستند؛ اما استفاده از این نمادها در صندوق­های فروشگاهی خرده­فروشی همه­سویه­ كه ميزان تراكنش‌ها در آنها بسيار زياد است، مرسوم نيست. اقلام تجاری مصرفی خرده‌فروشی بهداشتی متداول که با ماتریس دوبعدی علامت‌گذاری شده‌اند، باید در خرده‌فروشی با میزان تراكنش کم‌تر، مانند داروخانه بیمارستان‌ها یا در حجم بالا در مراکز توزیع اسكن شوند.

3- اقلام تجاری غیر خرده‌فروشی، آن دسته از اقلامي هستند که از صندوق‌های فروشگاهی عبور نمي‌کنند. معمولاً این­گونه اقلام تجاری بسته به کاربرد و بخش صنعتی مربوطه، در محیط‌های اسكن ترکیبی (لیزر، تصویري و مانند آن) ديده می‌شوند. نمونه‌هايی از این اقلام عبارتند از بسته‌هاي چندتايي اقلام تجاری، اقلام و قطعات علامت‌گذاری‌شده مستقیم و غیره.

کتاب‌ها و نشريات دوره‌اي

براي كتاب‌ها و اقلام انتشاراتی (روزنامه، مجله و …)، توجه به عوامل زیر ضروري است:

راه‌حل‌هایی که برای اقلام انتشاراتی ارائه می‌شود، باید نيازهاي عمده‌فروش و ناشر در پردازش موارد برگشتي (مانند مرتب‌سازي و شمارش) را در نظر بگیرد. این مطلب به خواندن يك شماره اضافي دلالت مي‌كند كه براي شناسايي قلم نقش و ضرورتي ندارد. سیستم‌های بین‌المللی ISSN و ISBN امور مربوط به شماره‌گذاری نشريات و کتاب‌ها را انجام می‌دهند.

تركيبي از اقلام تجاري

سه نوع تركيب از اقلام تجاري وجود دارد:

1- تركيب از پیش تعریف شده: تركيبي شامل تعداد ثابتي از دو يا چند قلم تجاري مختلف است كه با درج يك GTIN منحصر به فرد روي بسته‌بندي كلي شناسايي مي‌شود (مانند سرويس ظروف چندپارچه). اقلام اين تركيب ممكن است محصول يك يا چند توليدكننده باشند. هنگامي كه يك تركيب شامل اقلامي از چند توليدكننده باشد، مسئوليت رعايت الزامات شماره GTIN بر عهده سازماني است كه اين تركيب را به وجود آورده است. هر تغييري در تركيب، يك قلم تجاري جديد را به وجود مي‌آورد (كه نياز به GTIN جداگانه دارد).

2- تركيب پویا از اقلام تجاري: تركيب متغيري شامل تعداد ثابتي از چند نوع قلم تجاري مصرفي خرده‌فروشي مختلف است که هر کدام با GTIN خاصی شناسایی می‌شوند (مانند بسته‌اي حاوي تعدادي آبميوه كه هر چند عدد از آنها، آب يك نوع ميوه هستند). تمام اقلام تجاری مصرفی خرده‌فروشی و GTIN های آن‌ها باید قبل از انجام معامله به خرده‌فروش اعلام و روي بسته‌بندي كلي درج شده باشد. دريافت‌كننده باید بپذيرد که عرضه‌کننده بدون اطلاع قبلی می‌تواند ترکیب اقلام را تغییر دهد.

3- تركيب تصادفي: تركيبي شامل اقلامي كه به طور جدا داخل بسته شناسايي نمي‌شوند و فروش آنها به صورت جدا ممكن نيست. (مانند جعبه بيسكويت يا پاستيل قالب حيوانات يا باغ‌وحشي، جعبه وسايل انفرادي يا سرمسواك‌ها با رنگ‌هاي مختلف).

قلم منفرد یا گروه قلم تجاري

قلم تجاری می‌تواند به صورت واحد منفرد (تفکیک‌ناپذیر) یا گروهی از پيش تعيين شده از يك قلم تجاري منفرد باشد. اين گروه‌هاي اقلام تجاري ممكن است در انواع بسيار متنوعي ارائه شوند، مانند یک كارتن مقوايي، بسته يا باكس روکش­شده، سيني مقوايي حاوي بطری يا بسته‌هاي كوچك آبميوه. اقلام تجاری منفرد، با شماره GTIN (شماره جهانی قلم تجاری) شناسایی می‌شوند. در عین حال، گروه قلم تجاري از كالاهاي همسان يا غيرهمسان، که هر کدام با يك GTIN شناسایی شده‌اند، بايد GTIN مجزا داشته باشند. GTIN هر قلم تجاري منفرد، در داخل هر گروه بندي، بدون تغيير باقي مي‌ماند. براي مثال قلم تجاري A چه به صورت يك واحد منفرد در جعبه‌اي دوازده عددي فروخته شود چه به صورت منفرد در يك جعبه بيست و چهار عددي، داراي GTIN يكسان است.

اقلام تجاری بهداشتی درماني متداول (RHTI)

اقلام تجاري بهداشتي درماني متداول (RHTI) داروها يا ابزار و وسايل پزشكي هستند كه در يك محيط كنترل شده مانند داروخانه عمومي (بازار) يا داروخانه بيمارستان فروخته يا توزيع مي‌شوند.

سطوح علامت‌گذاری اقلام تجاری بهداشتی درماني متداول

برای اقلام تجاری بهداشتی درماني متداول سه سطح شناسایی در نظر گرفته شده است:

1- پایین­ترین سطح علامت‌گذاری AIDC

2- سطح بهبودیافته علامت‌گذاری AIDC

3- بالاترین سطح علامت‌گذاری AIDC

روش شناسایی برای هر یک از سطوح فوق، در رسته دارويي (که شامل بيولوژي، واکسن‌ها، کنترل مواد، داروسازی آزمایشی بالینی و محصولات تغذیه‌ای درمانی می‌شود) و رسته “وسایل پزشکی” (که شامل تمامی انواع وسایل پزشکی می‌شود) متفاوت است. این تفاوت می­تواند در ساختار و سطح بسته­بندی (علامت‌گذاری مستقیم اقلام تجاری، بسته‌بندی اولیه، بسته‌بندی ثانویه، جعبه ارسالي، پالت، واحد لجستیکي) نیز دیده شود. طبق قواعد علامت‌گذاری AIDC، صاحب نام تجاری مسئول تخصیص درست (شماره) به هریک از اقلام تجاری مصرفی خرده‌فروشی بهداشتی درماني متداول در رسته داروسازی و همچنین رسته وسایل پزشکی، مطابق مقررات داخلی منطقه مربوطه است.

شماره ملي استرداد بهداشتي و درماني (استرداد هزينه‌ها)

شماره ملی استرداد بهداشتي و درماني (NHRN)، اصطلاحي برای گونه‌اي از شماره‌های شناسایی است كه در تجهيزات پزشکی يا دارويي استفاده مي‌شوند، اين شماره (كه به برخي از اقلام تجاري بهداشتي و درماني تخصيص مي‌يابد) در سازمان‌های نظارتی ملی يا منطقه‌ای به منظور ثبت محصول يا مدیریت استرداد هزينه‌ها مورد نیاز است. برای برآوردن نیازهای نظارتی یا صنعتی ملی يا منطقه‌ای در جایی که GTIN نمی‌تواند نیازها را برآورده کند، قلم تجاری باید با GTIN و شناسه کاربردی شماره استرداد بهداشتي و درماني ملی مناسب شناسايي شود.

ابزارهاي پزشكي (اقلام تجاری غیر خرده‌فروشی)

ابزارهاي پزشكي بايد با GTIN و هر شناسه كاربردي مناسبي كه براي كنترل آنها توسط نهاد مسئول تعیین می‌شود، شناسايي شوند. به تولیدکنندگانی که از (DPM) برای ايجاد قابلیت رديابي در چرخه عمر محصول استفاده می‌کنند پیشنهاد می‌شود ابزارهاي پزشکی که چند بار استفاده مي‌شوند را با GTIN و شماره سریال شناسايي كنند.

همچنین برای بیمارستان‌ها یا صاحبان وسيله که ابزارهاي پزشکی چند بار قابل بكارگيري را علامت‌گذاری می‌کنند، GTIN و شماره سریال پیشنهاد می‌شود. برخی سیستم‌های قبلا استفاده شده داخلی موجود نیز از شناسه‌هاي اموال يا داراییGS1 ( GIAI یا GRAI) استفاده می‌کنند که مطابق با استانداردهای GS1 هستند. ذکر این نکته ضروری است که فقط یک شناسه GS1 (GIAI یا GRAI) باید بر روی یک وسیله منفرد علامت‌گذاری شود.

اقلام تجاری منفرد متشکل از چندین قطعه فیزیکی

برخي از اقلام تجاری به خاطر ماهيتشان باید در بسته‌های مجزای فیزیکی بسته‌بندی شوند. برای مثال؛ يك دست مبلمان منزل می‌تواند از اجزا يا تكه‌هاي مختلفی (مانند یک کاناپه و دو مبل تك نفره، که نمی‌توان آنها را جداگانه سفارش داد یا خرید کرد) تشکیل شده باشد. توجه شود که در سیستم GS1، راه­حل استاندارد و مشخصی برای شناسایی و علامت‌گذاری اجزای تشکیل‌دهنده قلم تجاری که از تكه‌هاي مختلف تشکیل شده‌اند، وجود دارد.

نحوه‌ي شناسايي قلم تجاری اندازه ثابت – محيط توزيع باز و فراگير

اقلام تجاری اندازه ثابت، آن دسته اقلامی هستند که همیشه در یک قالب و ترکیب تولید می‌شوند (برای مثال نوع، سایز، وزن، محتوا، طرح). در اين اقلام، يك شماره به صورت روشن و بی‌ابهام قلم را شناسایی می‌کند. هر قلم تجاری که به هر نحو با قلم دیگر تفاوت داشته باشد، یک شماره GTIN مجزا دریافت می‌کند. پیش‌شماره‌های GS1 براي اين‌گونه اقلام شامل شماره‌هاي 000 الی 019، 030 الی 039، 060 الی 099، 100 الی 139، 300 الی 969 و 977 الی 979 برای تمام شماره‌هاي GTIN است. (برای مثال، پیش‌شماره GS1 برای شناسایی کالاهایی که در ایران و از طريق مركز ملي شماره‌گذاری كالا و خدمات (GS1 ايران) شناسه‌گذاري می‌شوند، 626 است)

اقلام تجاری مصرفی خرده‌فروشی عمومی اسكن شده در نقطه فروش

اقلام تجاری مصرفی خرده‌فروشی عمومی، در نقطه فروش (POS) در تعداد بسيار زياد اسكن مي‌شوند. هر قلم تجاري مصرفي خرده فروشي عمومي بايد يك كدميله‌اي از خانواده نمادهای EAN/UPC و در وضعیت محدود^* (نکته زیر را مشاهده نمایید) يك نماد از خانواده ديتا‌بار GS1 داشته باشد. بنابراین، هر قلم تجاری مصرفی عمومی تنها با GTIN-8، GTIN-12 یا GTIN-13 شناسه‌گذاري مي‌شود.

برخی سیستم‌های اسكن در صندوق‌های فروشگاهی ممکن است بتوانند نمادهای دیگری غیر از نمادهای EAN/UPC را استفاده نمایند. هرچند، در محيط توزيع باز، امکان پیش‌بینی نوع اسکنر استفاده‌شده وجود ندارد. در هر حال، اقلامی که در صندوق‌های فروشگاهی اسكن می‌شوند باید با کدهای میله‌ای چند سویه علامت‌گذاری گردند. براي پشتيباني كاربردهاي جديد تاييد شده توسط GS1، حامل‌داده‌ها (داده اضافي رمز شده همراه GTIN) مي‌تواند در توافقي دو طرفه بين شركاي تجاري تعيين شود.

* از سال 2014 (ميلادي)، دیتابارها که نوعی از کدهاي میله‌ای GS1 هستند، نمادهای فراگير به‌حساب می‌آیند و تمام محیط‌های کنترل باید توانایی اسكن این نوع نمادها را داشته باشند.

ديتابار GS1

رشته داده‌های GTIN

همانگونه که در ادامه شرح داده مي­شود، شماره GTIN از 8، 12، 13 یا 14 رقم تشکیل شده است. این ارقام را اگر بخواهیم همیشه به عنوان رشته داده اعداد بانضمام رقم کنترل نهایی در نظر بگیریم، زمانی که با استفاده از پيش‌شماره GS1، پيش‌شماره GS1-8 یا پيش‌شماره شرکتي GS1 ساخته می‌شوند، به صورت يكتا در مي‌آيند. تأییدیه آن که به صورت خودکار توسط اسكنر كدميله‌اي انجام می‌شود، ما را از صحت ساختار اعداد مطمئن مي‌کند.

مروري بر قالب‌هاي مختلف GTIN

GTIN	GTIN format
GTIN-8 GTIN-12 GTIN-13 GTIN-14	N7 + C N11 + C N12 + C N13 + C

N – رقم عددی و C – رقم کنترل

زمانی که این GTIN ها در رشته داده‌های 14 رقمی کدگذاری می‌شوند، GTIN هایی با کمتر از 14 رقم باید از سمت چپ با تعدادي صفر پر شوند تا تعداد کاراکترهای مورد نیاز تکمیل گردد. بودن يا نبودن این صفرها در GTIN مربوطه تفاوتی ایجاد نمی‌کند. این سری GTIN ها با توجه به نیازهای کاربردی خاص آنها، ممکن است با یا بدون وجود این صفرها در پایگاه داده ذخیره شوند

شماره‌های جهانی قلم تجاریGTIN-12 و GTIN-13

ساختار داده‌هاي GTIN-12 / GTIN-13

پیش‌شماره شرکتی GS1 توسط سازمان عضو GS1 به یک کاربر سیستم اختصاص می‌یابد. از این طریق شماره شناسایی در سراسر دنیا شماره‌ای يكتاست ولی لزوما منشاء قلم (كشور توليدكننده) را شناسایی نمی‌کند. سه رقم اول پیش‌شماره‌های شرکتی GS1 از 000 الی 019، 030 الی 039، 060 الی 099، 100 الی 139، 300 الی 979 تشكيل شده است.

شماره جهانی قلم تجاریGTIN-8

شماره GTIN-8 برای اقلامی است که روی بسته‌بندی آنها فضای کافی جهت درج نمادهای EAN-13 یا UPC-A وجود ندارد. شماره GTIN-8 بر اساس درخواست توسط سازمان‌های عضو GS1 (MO) به صورت جداگانه ارائه می‌گردد.

پيش‌شماره GS1-8یک شماره عددی است که می‌تواند یک، دو یا سه رقمی باشد و توسط دفتر جهانی GS1 مدیریت می‌شود؛ اما منشاء (محل توليد) قلم را شناسایی نمی‌کند. پيش‌شماره‌های GS1 100 الی 139 و 300 الی 969 در موقعیت N₁ الی N₃ در این رشته ‌عناصر استفاده می‌شوند. شماره مرجع قلم توسط سازمان عضو GS1 ارائه می‌شود. سازمان‌های عضو GS1 بايد مراحلی را نیز جهت دریافت GTIN-8 طي نمايند.

GTIN-8 چه زمانی باید استفاده شود؟

1- استفاده از GTIN-8 زمانی مجاز است که استفاده از کدمیله‌ای EAN-13، UPC-A یا نمادی از خانواده ديتابار GS1‌ در POS خرده‌فروشی، بیش از 25 درصد مساحت برچسب چاپ‌شده یا بیش از 12.5 درصد کل مساحت قابل چاپ را در برگیرد.

2- استفاده از GTIN-8 زمانی که مساحت بزرگترین وجه برچسب چاپ شده کمتر از 40 سانتی‌متر مربع باشد یا کل مساحت قابل چاپ، کمتر از 80 سانتی‌متر مربع باشد، مجاز است.

3- استفاده از GTIN-8 در کالاهای استوانه‌ای با قطر کمتر از 3سانتی‌متر مجاز است.

شماره‌گذاري انواع کتاب: ISBN، GTIN-13 و GTIN-12 براي اسكن در نقطه فروش خرده فروشي عمومي

شرکت تولید.کننده (ناشر) می‌تواند کتاب‌ها و مجلات کاغذی را همانند دیگر اقلام تجاری خرده‌فروشی شناسایی نماید. هرچند راه‌حل پیشنهادی GS1 استفاده از شماره استاندارد بین‌المللی کتاب است (سیستم شماره‌گذاری ISBN). دو مورد از پيش‌شماره‌های GS1 شامل 978 و 979 به كتاب‌ها (ISBN) اختصاص داده شده است. (سایت https://www.isbn-international.org/ را ببینید). این پيش‌شماره‌ها، شماره‌ای منحصربه‌فرد را براي هر کتاب ایجاد می‌کنند. شماره کتاب یا ISBN به محصولات غیرکتابی (برای مثال: عروسك‌هاي هديه، لیوان‌های قهوه‌خوری، تی‌شرت و غیره که برای تبلیغ توزيع کتاب در بازار، استفاده می‌شوند) اختصاص نخواهد یافت. حتی اگر این محصولات به نحوی به کتاب مرتبط باشند، این اقلام همانند سایر اقلام تجاری خرده‌فروشی شناسایی شده و کد‌میله‌ای می‌گیرند. هرچند، می‌توان از ISBN براي ايجاد یک کد GTIN 14رقمی همراه با رقم شاخص، براي شناسایی گروه‌هايي از کتاب‌هاي يكسان استفاده کرد به شرط آن‌که ناشر صادركننده كد GTIN 14رقمی، عضوی از سازمان GS1 باشد یا به عنوان واسط بین سازمان عضو GS1 داخلی و نماينده ناشران، مجوز فعاليت داشته باشد.

نتيجه گيري

براي اينكه هر كالا يا خدمتي را در طول زنجيره تامين شناسايي و قيمت‌گذاري نماييم، بايد بوسيله نمادهاي GS1 رمزنگاري نموده تا امكان عرضه در پايانه‌هاي فروش خرده فروشي وجود داشته باشد، با اين كار همه طرف‌هاي تجاري مي‌توانند يكسان تمامي اقلام تجاريي كه ويژگي‌هاي كليدي يكساني دارند را در طول چرخه به آساني شناسايي كنند و خطا به حداقل ممكن تقليل يابد و استفاده از استانداردها و راهكارهاي GS1 باعث ايجاد شفافيت در انواع طبقه‌بندي اقلام مختلف شده به طوري كه همه ذي‌نفعان از آن بهره برده و باعث رشد اقتصاد ملي مي‌گردد.

زنجيره تامين دارو ايران و مزاياي پياده سازي راهكارهاي GS1

ماهنامه شماره10(خرداد ماه 1395)

1- مقدمه

دارو یکی از کالاهای استراتژیک هر کشوری محسوب می­شود. از آنجا که این کالا با سلامت و سطح کیفیت افراد سر و کار دارد توجه ویژه­ای به تأمین و تولید آن توسط دولت­ها و سازمانهای مرتبط می­شود.

سازمان جهانی GS1 در راستای حل مشکلات متعدد زنجیره تأمین دارو به ارائه راهکارها و استانداردها پرداخته است. این راهکارها در برخی کشورها پیاده سازی شده است. در مقاله The Power of GS1 Standards in Pharmaceutical Supply Chain که توسط سرکار خانم مریم پوراحمدی در شماره دوم مجله ایکد به چاپ رسیده به تفضیل در خصوص راهکارها و استانداردهای GS1 در حوزه زنجیره تأمین دارو و نمونه کارهای انجام شده در کشورهای مختلف پرداخته شده است.

در این مقاله با رویکردی دیگر از مشکلات زنجیره تأمین دارو سخن گفته و به بررسی زنجیره تأمین دارو ایران می­پردازیم و در نهایت مزایای پیاده سازی راهکارها و استانداردهای GS1 در زنجیره تأمین دارو ایران را بر خواهیم شمرد.

2- مسائل زنجیره تأمین دارو : پیچیدگی

به طور کلی صنعت دارو به دنبال افزایش سطح کیفیت زندگی افراد است. اما امروزه داروهای زندگی­بخش کوچک و گران قیمت هستند به طوری که به سادگی می­توانند دزدیده، جعل و همچنین قاچاق شوند. از آنجایی که شناسائی داروهای جعلی توسط مصرف­کنندگان تقریباً غیر ممکن است، لذا ساخت داروهای تقلبی و قاچاق در جهان رو به افزایش است.

با این حال داروهای تقلبی تنها یکی از مشکلات عمده صنعت دارو است. شبکه توزیع دارو بسیار پیچیده است به طوری که یک محصول گاهاً تا 10 دست در بازار چرخیده و به دست مشتری می­رسد. این مسئله علاوه بر اینکه امکان جعل و تقلب را افزایش می­دهد، باعث افزایش هزینه­های فرآیند نیز می­شود و لذا قیمت محصولات دارویی را برای مشتریان افزایش می­دهد.

استفاده از ظرفیت ردیابی و ردگیری شماره سریال­ها در صنعت دارو می­تواند راهکاری برای مقابله با هر دو مشکل زنجیره تأمین دارو باشد. با استفاده از شناسائی و ردیابی یکتای هر واحد محصول در زنجیره تأمین، می­توان محصولات مشکوک را شناسائی کرده، به اتفاقات رخ داده در زنجیره به سرعت پاسخ داده و فرآیندها را اتوماتیک نمود. لذا این کار باعث افزایش ایمنی مشتریان و بهبود فرآیندهای کسب و کار می­شود.

2.1- داروهای تقلبی

ارزیابی سازمان بهداشت جهانی نشان می­دهد حدود 1 درصد داروهای مصرف شده در کشورهای توسعه یافته را داروهای تقلبی تشکیل می­دهد. این رقم در کشورهای در حال توسعه بین 10 تا 30 درصد برآورد شده است . ارزش فروش این داروها تقلبی در جهانی حدود سالیانه 75 میلیارد دلار است . مشکل بزرگتر اینجاست که داروهای تقلبی به سختی از داروهای اصلی قابل شناسائی هستند به طوری که این داروها از بسته بندی یکسان با داروهای اصلی تولید شده و حتی اطلاعات شناسائی همچون بارکد، شماره لو و تاریخ انقضا آنها کاملاً با داروهای اصلی یکسان است. هرچند در برخی کشورها راهکارهایی همچون استفاده از تکنولوژی­های بسته­بندی یکتا همچون هلوگرام و همچنین الزام دولت به استفاده ثبت زنجیره توفق­های (CoC) هر محصول تا حدودی از میزان عرضه داروهای تقلبی کاسته است، اما به طور کامل عرضه آنها را متوفق نکرده است.

2.2- قاچاق و سرقت در زنجیره

قاچاق 1 میلیارد دلاری دارو در جهان یکی از مشکلات است این قاچاق به دلیل تفاوت قیمت دارو در بازار کشورهای مختلف اتفاق می­افتد. البته این اتفاق ممکن است در بازارهای درون یک کشور نیز اتفاق افتد. دست به دست شدن زیاد دارو در کانال توزیع فرصت خوبی برای سرقت و قاچاق به وجود آورده است.

2.3- ذخیره بیش از اندازه دارو

قیمت داروها در جهان به سرعت تغییر می­کند. این تغییر گاهاً هر شش ماه یک بار انجام می­شود. در نتیجه توزیع­کنندگان و خرده­فروشان سعی می­کنند تغییر بعدی را پیش بینی کنند. اما از آنجایی که این پیش بینی در زنجیره تأمین پیچیده بسیار مشکل است، توزیع­کنندگان و خرده فروشان اقدام به تهیه زخیره پشتیبانی می­کنند. به طوری که حدود 10 درصد فروش خود را همواره به عنوان ذخیره نگه می­دارد.

2.4- مازاد پرداخت در برگشت از فروش

هنگامی که محصول به تولیدکننده یا توزیع­کننده برگشت داده می­شود، آنها محصول را به قیمت روز برگشت می­زنند زیرا مشخص نیست محصول چه زمانی و به چه قیمتی خریداری شده است. با توجه به اینکه قیمت داروها به طور مکرر رو به افزایش است، در حقیقت تولیدکنندگان و توزیع­کنندگان پول بیشتری را بابت برگشت کالا پرداخت می­کنند که این پرداخت مازاد حدود 15 میلیارد دلار در سال برآورد شده است. در حقیقت حدود 40 درصد برگشت از فروشها با ارزشی بیشتر از قیمت فروش کالا محاسبه می­شوند . این مشکل بیشتر از همه برای توزیع کنندگان تیغ­های صورت­ تراشی پیش می­آید. اما استفاده از شماره سریال در زمان فروش می­تواند از این مشکل جلوگیری نماید. زیرا با استفاده از شماره سریال می­توان فهمید که کالا در زمان فروش به چه قیمتی فروخته شده است.

2.5- نیازمندی­های قانون­گذاران

قانون­گذاران بخش دارو نیازمند راهکارهایی هستند که به آنها اجازه دهد با تخصیص شماره سریال به هر دارو و ثبت شجره­نامه دارو، هر دارو را تا نقطه مصرف رصد کنند. با این کار به افزایش ایمنی بیماران کمک می­شود. در شجره­نامه دارو، تغییر مالکیت دارو از تولید­کننده، توزیع­کننده و داروخانه را رصد کنند. این به قانون­گذاران و مصرف­کنندگان کمک می­کند تا از اصالت و عبور دارو از مسیرهای قانونی مطلع شوند.

لذا به طور کلی مشکلات زیر در زنجیره تأمین دارو به چشم می­خورد:

• افزایش قیمت دارو به علت تعدد واسطه بین تولید­کننده و مصرف­کننده
• وجود داروهای تقلبی و عدم امکان تشخیص آنها
• سرقت و قاچاق دارو به علت تفاوت قیمت دارو در بازارهای مختلف
• زخیره بیش از حد دارو در داروخانه و مراکز توزیع
• مازاد پرداخت در برگشت از فروش دارو به علت افزایش قیمت و عدم امکان تشخیص قیمت در زمان فروش
• نیاز قانون­گذاران به سیستم ردیابی و تشکیل شجره­نامه دارو

3- راهکار ردیابی و ردگیری دارو بر اساس استانداردهای GS1

تخصیص سریال و ردیابی محصولات بر اساس شماره سریال باعث بهبود شفافیت در زنجیره تأمین، کاهش عرضه داروهای تقلبی و بهبود فرآیندهای کسب و کار می­شود. راهکارهای GS1 در حوزه ردیابی دارو مشکلات زنجیره تأمین را از طریق بهبود فرآیندهای ضد جعل دارو، کشف داروهای قاچاق، کاهش ذخیره احتیاطی و شتاب بخشی به فرآیندهای برگشت از فروش رفع می­نماید. در نهایت مزایای این راه حل باعث افزایش ایمنی بیماران و بهبود قدرت برند داروسازان می­شود.

افزایش شفافیت زنجیره تأمین دارو علاوه بر حل مشکلات مطرح شده در بخش قبل، موجب افزایش معنی­دار میزان بازگشت سرمایه (ROI) نیز می­شود.

یکی از موارد مهم جهت پیاده­سازی راهکارها، تدوین راهبرد تخصیص سریال است. این راهبرد باید به چهار سوال زیر پاسخ ­دهد:

• به منظور انطباق با آیین­نامه­های داخلی و بازار­های هدف، شرکت به چه چیزهایی نیاز دارد؟
• کدام محصول برای شروع مناسب­تر است؟
• کدام فرآیند کسب و کار پتانسیل بیشتری برای برگشت از فروش دارد؟
• استراتژی توسعه چگونه است و چگونه ما آن را مدیریت می­کنیم؟

استانداردهای و راهکارهای GS1 در بخش دارو به شرکت­های دارویی کمک می­کند تا آینده صنعت را تعیین کنند. مزایای GS1 برای بخش دارو را در دیاگرام زیر مشاهده می­کنید.

4- زنجیره تأمین دارو در ایران

به منظور بررسی بخش دارو و بازار راهکارهای GS1 در بخش دارو باید به میزان و رقم تولید و واردات دارو در ایران و سایز زنجیره تأمین و روابط بین بنگاهی در این حوزه پرداخته شود.

بر اساس مطالعات انجام شده، تعداد 120 شرکت در ایران به تولید و عرضه دارو در ایران می­پردازند. همچنین 180 شرکت واردکننده در حوزه واردات و توزیع اقلام دارویی در ایران به فعالیت مشغول اند. لذا 300 شرکت به تأمین نیاز دارویی کشور مشغول اند. کل مصرف اقلام داروی ایران بیش از 40 میلیارد عدد در سال است که ارزشی بیش از 116 هزار میلیارد ریال را دارد. از این میان حدود 1.2 میلیارد عدد آن به ارزش بیش از 44 هزار میلیارد ریال توسط واردات تأمین می­شود.

در جدول زیر آمار دقیق میزان فروش تأمین­کنندگان دارو در سال 93 را مشاهده می­کنید.

ردیف	شرح	میزان فروش عددی	میزان فروش ریالی
1	شرکتهای تولیدکننده دارو	39,414,319,436	71,422,781,684,571
2	شرکتهای واردکننده دارو	1,240,900,227	44,657,119,273,591
جمع		40,655,219,663	116,079,900,958,162

متناسب با این جدول دو نمودار دایره ای ترسیم شده است. این نمودارها نشان می­دهد با اینکه سهم عددی شرکتهای واردکننده دارو بسیار کمتر از تولید­کنندگان دارو کشور است، اما میزان ارزش ریالی داروهای وارداتی قابل توجه می­باشد.

در ادامه 10 تولید­کننده بزرگ دارو ایران را مشاهده می­کنید. ترتیب جدول بر اساس میزان فروش عددی سال 93 می­باشد.

ردیف	نام شرکت	میزان فروش عددی در سال 93	میزان فروش ریالی در سال 93
1	سها	4,901,347,815	1,244,374,158,967
2	دارو پخش – كارخانه	2,142,862,488	3,895,292,020,714
3	عبيدي	2,118,111,776	2,905,134,835,700
4	سبحان دارو	2,081,105,172	1,700,290,589,000
5	کيميدارو	1,719,822,483	1,233,994,739,700
6	تهران شيمي	1,437,057,409	2,572,734,992,039
7	البرز دارو	1,387,898,795	2,212,770,153,538
8	ايران هورمون	1,269,823,509	1,469,291,363,974
9	رازک	1,253,994,349	1,561,509,458,800
10	تهران دارو	1,089,632,178	857,853,575,120

همچنین 10 واردکننده بزرگ دارو ایران به شرح جدول زیر هستند. لازم به ذکر است ترتیب جدول بر اساس میزان فروش عددی در سال 93 آمده است.

ردیف	نام شرکت	میزان فروش عددی در سال 93	میزان فروش ریالی در سال 93
1	اکتوور	237,104,912	2,134,448,910,700
2	بهستان دارو	236,386,593	5,760,508,353,002
3	كوبل دارو – وارداتي	180,941,123	8,341,796,986,330
4	شفاياب گستر وارداتي	60,083,737	2,563,892,715,144
5	مدلينك	53,733,199	216,992,965,500
6	تدبير كالاي جم	43,487,279	420,636,711,900
7	بهستان توليد(وارداتي)	37,131,154	198,068,419,400
8	درمان ياب دارو (واردکننده)	35,554,065	972,469,573,748
9	اهران تجارت	34,941,165	1,475,373,556,614
10	دارو درمان پارس – واردکننده	27,937,748	95,126,180,600

همانطور که در شکل بالا نیز مشخص است داروهای وارداتی و تولیدی با استفاده از 59 شرکت پخش سراسری دارو به دست 10224 داروخانه در سراسر کشور می­رسد. این شرکت­های پخش در زنجیره تأمین دارای قدرت چانه زنی بسیار بالایی هستند و لذا تجمع سودآوری در این بخش بیشتر از سایر بخشها است. 10 شرکت برتر پخش دارو ایران به ترتیب میزان فروش عددی در سال 93 مطابق جدول رو به رو است.

همانطور که ذکر گردید 10224 داروخانه در سراسر کشور کار رساندن دارو به دست مشتریان را بر عهده دارند. این تعداد داروخانه کلیه داروخانه های شبانه روزی، روزانه و نیمه وقت و همچنین داروخانه بیمارستانها را شامل می­شود. مشتریان داروخانه­ها شامل بیماران و همچنین بخش­های درمانی و بیمارستانی می­شود.

علاوه بر همه این فعالین ذکر شده در زنجیره تأمین دارو، سازمان غذا و دارو به عنوان تنظیم­کننده و قانون­گذار حضور دارد. این سازمان کلیه فعالیتهای زنجیره تأمین را رصد کرده، از میزان فروش­های هر کدام از فعالین با خبر بوده، قیمت فروش واحدها را مشخص کرده و قوانین تولید و واردات را تدوین می­نماید.

ردیف	نام شرکت	میزان فروش عددی در سال 93	میزان فروش ریالی در سال 93
1	توزيع دارو پخش	5,187,028,430	17,339,733,215,878
2	پخش سها هلال	4,731,996,989	2,768,477,738,468
3	محيا دارو	3,410,897,117	6,272,919,104,760
4	پخش رازي	3,239,583,145	15,864,828,363,499
5	پخش فردوس	3,037,347,964	11,442,469,736,356
6	پخش هجرت	3,012,836,626	15,039,787,660,462
7	پخش البرز	2,283,191,681	6,659,227,095,636
8	پخش قاسم ايران	2,228,451,673	5,008,784,160,044
9	آدورا طب	1,815,500,235	8,670,218,410,388
10	داروسازان التيام	1,296,520,975	3,028,857,065,330

تا اینجا به بزرگی زنجیره تأمین دارو ایران پی بردیم و از روابط آنها مطلع شدیم. در ادامه به منظور درک پیچیدگی این زنجیره به اقلام دارویی اشاره­ای خواهیم داشت.

طبق آخرین آمار بدست آمده در ایران 2393 داروی ژنریک وجود دارد. داروی ژنریک به معنی نام ماده مؤثره دارو است. یعنی آنچه که پزشک عموماً تجویز می­کند. با توجه به اینکه فروش دارو در ایران بر اساس نام ژنریک انجام می­گیرد، لذا توجه به تعدد آنها در درک پیچیدگی زنجیره تأمین کمک می­کند. از این میان 1813 داروی ژنریک در داخل تولید شده و 1248 دارو ژنریک نیز از خارج از کشور تأمین می­شود. لذا با یک محاسبه ساده می­توان فهمید که 668 داروی ژنریک هم در داخل تولید شده و هم مشابه خارجی آن وجود دارد. در نمودار ون نمایی از داروهای ژنریک ایران را مشاهده می­کنید.

از آنجایی که هر داروی ژنریک ممکن است توسط چندین شرکت مختلف تولید شود، تعداد اقلام دارویی بیشتر از تعداد داروهای ژنریک است. بر اساس آخرین آمار 6099 قلم دارو در داخل کشور تولید می­شود. همچنین 2515 قلم دارو نیز از خارج از کشور تأمین می­شود. همچنین 335 قلم دارو با منشأ طبیعی وجود دارد. لذا در مجموع در زنجیره تأمین دارو 8949 قلم دارو وجود دارد که تأمین به موقع و ردیابی آنها مسئله مهمی می­تواند باشد.

5- مزایای پیاده سازی راهکارهای GS1 برای زنجیره تأمین دارو ایران

استانداردهای کدینگ GS1 باعث تسهیل فرآیندها در کلیه زنجیره­های تأمین می­شود. این استانداردها و راهکارها برای زنجیره تأمین دارو ایران می­تواند مزایایی به همراه داشته باشد که در ادامه به آنها پرداخته می­شود.

یکی از مزایای استفاده از استانداردهای GS1 امکان تشخیص داروهای تقلبی موجود در بازار است. هرچند تا کنون راهکارهای مختلفی جهت تشخیص اصالت دارو در ایران تست شده است، اما هنوز نتایج محسوسی کسب نشده در صورتی که استفاده از راهکارهای GS1 در برخی کشورها، نتایج مطلوبی را حاصل نموده است.

یکی از دیگر مزایای استفاده از استانداردهای GS1 افزایش شفافیت زنجیره تأمین است. با این کار از قاچاق کالا می­توان جلوگیری نمود.

سازمان غذا و دارو محدودیتهایی برای توزیع دارو در نظر گرفته است. برای مثال برخی داروها فقط باید توسط پزشک دارای تخصص خاص تجویز شده باشد یا برخی داروها فقط جهت پخش در داروخانه بیمارستانها می­باشند. با افزایش شفافیت زنجیره تأمین و استفاده از کدهای استانداردهای GS1 می­توان این محدودیت­ها را کنترل نمود.

با استفاده کدهای سریالی می­توان کلیه فرآیندهای تولید و توزیع یک دارو را ثبت نمود و لذا در صورت نیاز به جمع آوری یک سری خاص از داروها به سادگی می­توان با کمک این کدها اقدامات لازم صورت گیرد. همچنین امکان تشخیص اصالت دارو و عبور از کانالهای قانونی وجود دارد.

همچنین با استفاده از راهکارهای GS1 می­توان از ذخیره داروها جلوگیری نمود و حتی استراتژی موجودی صفر را پیاده سازی کرد. این کار از طریق سفارش­دهی اتوماتیک امکان­پذیر است.

همچنین ارائه کاتالوگ الکترونیکی برای محصولات دارویی یکی از راهکارهایی است که پیش روی زنجیره تأمین دارو ایران وجود دارد.

6- جمع بندی

با توجه به اهمیت ویژه دارو، حل مشکلات زنجیره تأمین این کالا بسیار مهم است. زنجیره تأمین دارو در ایران یک زنجیره بزرگ با تبادلات مالی بالا است. در ایران 120 شرکت تولیدکننده و 180 شرکت واردکننده دارو به تأمین 8949 قلم دارو می­پردازند. 59 شرکت پخش سراسری این تعداد اقلام دارویی را به 10224 داروخانه در سراسر کشور می­رسانند. با توجه به گزارش سازمان جهانی سلامت حدود 10 درصد داروهای مصرف شده در ایران تقلبی هستند. داروهایی که تشخیص تقلبی بودن آنها با چشم تقریباً غیر ممکن است. از سویی بزرگی بازار دارو باعث شده که قاچاق دارو به خصوص برای داروهای خاص و گران­بها رواج داشته باشد. حل این مشکلات در این زنجیره تأمین پیچیده بدون استفاده از راهکارهای استاندارد GS1 تقریباً غیر ممکن است. استفاده از GS1 علاوه بر مبارزه با قاچاق و جعل دارو مزایایی همچون افزایش شفافیت زنجیره تأمین، امکان سفارش­دهی اتوماتیک، کاهش ذخیره ایمنی و ردیابی در زنجیره تأمین را به همراه دارد. همچنین استفاده از این راهکارها باعث افزایش معنی­دار بازگشت سرمایه و بهبود اعتبار برند محصولات می­شود.