فصلنامه شماره 36 (زمستان 1397)

1. مقدمه

با گسترده شدن دادوستد و ورود فناوری اطلاعات به دنياي کسب‌وکار، پیچیدگی‌های تجارت بيشتر شده و مديريت زنجيره اهميت بيشتري می‌یابد. توقعات مشتریان به‌طور مداوم در حال تحول است. نیاز به زمان توزیع سریع‌تر، مشتری‌گرایی بیشتر و سطح خدمات بهتر ملموس بوده و باید به‌وسیله دسترسی به هنگام بر اطلاعات محموله، پشتیبانی گردد. باوجوداین، نه‌تنها مشتریان مایل به پرداخت هیچ‌گونه مبلغی درازای این منافع اضافی نیستند، بلکه به همان میزان خواهان کاهش در قیمت‌ها هستند. شرکت‌ها مجبور به بهینه‌سازی فرایندهای کسب‌وکار خود هستند. ازاین‌رو، یک شرکت باید ضمن رصد کامل زنجیره تأمین، با شرکای تجاری خود به‌منظور بهبود عملکرد کلی زنجیره همکاری كرده و تعامل تجاري برقرار نمايد. [1]

سيستم رديابي به‌عنوان يكي از سیستم‌های مبتني بر وب می‌تواند به سازمان‌ها در مديريت زنجيره تأمین كمك شاياني كند. شناسایی کالا، خدمات و دارایی‌ها در سیستم‌های مالی، اداری، انبارداری و ارتباطی، مشخص بودن اصالت کالا، جلوگیری از حضور کالاهای تقلبی، شناسایی محصول و قابلیت فراخوان صحیح و به‌موقع آن، امکان بازگرداندن اموال بازگشتنی، امکان خودکارسازی^[3] دریافت و ارسال سفارش‌ها، ممانعت از سرقت، ممانعت از گم‌شدن اموال، قابلیت دیدن^[4] و یا رصد زنجیره تأمین ازجمله مزاياي اين سيستم به شمار می‌روند. [2] و [3]

شركتی باسابقه و مطرح در صنعت توليد، بسته‌بندي و توزيع محصولات پروتئيني ايران كه سهم عمده بازار عرضه گوشت گرم را در اختيار داردكه به‌عنوان شاهدی بر نیاز مطالعاتی تشخیص داده‌شده،در فرآيندهاي مديريت سفارش‌ها، مديريت انبار، مديريت توزيع و بازپس‌گیری، مديريت سبدها و اموال بازگشتي در كارخانه خود با مشكلات فراوانی دست‌وپنجه نرم می‌کرد. پیاده‌سازی سیستم ردیابی، بروز خطا و اشتباه را در فرآيندهاي كاري، ضررهاي هنگفت ناشي از اتلاف مواد و دارایی‌ها، مشكلات ناشی از محصولات تاریخ گذشته، محصولات مرجوعي و ارسال اشتباه سفارش‌ها را كاهش داده است. [2]

تجربه اين شركت نشانگر آن است كه صنعت غذایی به علت بحث‌های کیفیت و امنیت محصولات به‌شدت نيازمند پیاده‌سازی سیستم ردیابی به‌عنوان یک ابزار مؤثر برای ایجاد اطمینان از اصالت محصول، امنیت و کیفیت مواد اوليه و منشأ محصول غذایی هست. [4] و [5]

بسياري از تولیدکنندگان محصولات غذايي نيز از منافع اين سيستم آگاه هستند و علاقه به استقرار آن دارند (يا حتي آن را به شكل نیمه‌کامل انجام داده‌اند) اما نگرانی‌هایی وجود دارد كه مانع از اقدام جدي آنان می‌شود.

در پژوهش حاضر عوامل مؤثر بر پیاده‌سازی یک سیستم رديابي در صنايع غذايي ایران شناسايي و نقش دولت در اين زمينه مشخص‌شده است.

2. تعاريف:

سیستم ردیابی مواد غذایی: سیستم ردیابی مواد غذایی، اطلاعات مواد خام، فراوری و تولید، بسته‌بندی، ذخیره و نگهداری، حمل‌ونقل و فروش محصولات غذايي را ثبت و نگهداری می‌کند. این سیستم در صورت بروز هرگونه مشکل در محصول، نقطه پیدایش مشکل را مشخص می‌کند. [5]

به‌عبارت‌دیگر سیستم ردیابی یک مانیتورینگ کامل است از یک محصول در زنجیره تأمین که تاریخچه آن را از تولیدکننده تا مشتری در برمی‌گیرد و آن را از مزرعه تا سفره رصد می‌کند.

در این پژوهش سیستمی که ردیابی را به شکل کامل از مواد اولیه مانند بذر، کود، سم، علوفه تا محصول نهايي كه در دست مشتري است انجام داده و هر نوع اطلاعاتی که مشتری ممکن است در خصوص محصول نياز داشته باشد، ثبت کند؛ به‌عنوان “سیستم ردیابی” مواد غذایی شناخته می‌شود.

3. مرور ادبيات

‏پیاده‏ سازی سيستم ردیابی در ‏زنجیره تأمین مواد غذایی

یاد کینگ دان و همکاران (2017) بامطالعه پروژه‏های IT و RFID و با مراجعه به کارشناسان و مدیران چینی در چهار شرکت غذایی چین،32 عامل مؤثر را شناسایی و رتبه‌بندی کر‏ده‏اند. رتبه‌بندی این پژوهشگران نشان‌دهنده آن است كه عوامل داخلی و سازمانی بيشترين تأثیر را بر رديابي دارد. عواملی مانند حمایت مدیریت، مدیر پروژه، آموزش و یادگیری، بازمهندسی فرایندها، دخالت کاربران، طرح و چشم‌انداز کسب‌وکار از عوامل سازمانی محسوب می‏شوند. [6]

شکل 1- مدلیان کینگ دان و همکاران 2017

یاد کینگ دان و همکاران (2017) از چارچوب طی او ای تروناتزکی و همکاران (1990) و مدل موفقیت سیستم اطلاعاتی درون و مک لین (2003) استفاده كرده‌اند. چارچوب اول سه وجه محیط، سازمان و فنّاوری را به‌عنوان چارچوب سازگاری فنّاوری شناسايي كرده است. [7] و [8]

مدل درون و مک لین (2003) انتخاب کر‏ده‏اند که شش بعد کیفیت سیستم، کیفیت اطلاعات، استفاده اطلاعات، رضایت کاربر، تأثیرات فردی و تأثیرات سازماني را معرفی ‏می‏کند.

درنهایت با ترکیب دو مدل فوق و با توجه به یافته‏ها، یاد کینگ دان و همکاران مدلي را طبق شکل 2 به‌عنوان یک چارچوب از عوامل کلیدی موفقیت ارائه می‌دهند.

دقت و صحت اطلاعات، اطلاعات قابل‌اعتماد و افزايش رضایت مشتریان به‌عنوان شاخص موفقيت شناسایی‌شده است. [6]

دسته‌بندی عوامل و شاخص‌ها

پس از استخراج متغيرها، برای بررسی تأثیر عوامل شناسایی‌شده در ایران و نیز شناسایی عواملی که به شکل خاص در ایران بر موضوع موردپژوهش تأثیرگذار هستند با متخصصان و خبرگان ایرانی مصاحبه‌هایی ترتیب داده شد که در بخش‌های بعد شرح داده می‌شود.

4. مصاحبه با خبرگان

لیست متغیرهای استخراج‌شده از مرور ادبیات به خبرگان در ايران جهت بررسی و ثبت نظرات ارائه داده شد.

خبرگان در مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته ضمن بیان نظرات و دیدگاه‌های خود در خصوص ردیابی، عوامل مؤثر بر آن را بيان كردند. در ضمن متغیرهاي ليست شده را مشاهده کرده نظر خود را در خصوص رد یا قبول بودن آن ارائه کرده و با توجه به میزان اهمیت هر متغیر از 10 تا 100 به آن امتیاز دادند.هریک از خبرگان با توجه به میزان آشنایی با سیستم ردیابی، وزنی بین 1 تا 7 داشتند. امتیازات هر خبره به متغیرهای شناسایی‌شده، در وزن خبره ضرب شده است. هم‌چنین متغیرهای جدید معرفی‌شده) بر اساس وزنی که به هر خبره تخصیص‌یافته بود( رتبه‌بندی شدند. خبرگانی که برای شناسایی و تائید متغیرهای پژوهش انتخاب شدند ده نفر و از هفت سازمان بودند.همه مصاحبه‌شوندگان دارای تحصیلات عالی و سابقه کاری مرتبط با موضوع بودند.

شش نفر از مصاحبه‌شوندگان از فعالان حوزه صادرات و انجمن‌های صنایع غذایی، دو نفر از آنان افراد فعال در بخش تولید در حوزه صنایع غذایی و دو نفر از آنان از متصدیان شناسایی و رديابی در GS1 ایران بودند.

شرح خبرگان به ترتیب سازمان در جدول 1 آمده است.

متغیرهایی که از ادبیات تحقیق شناسایی‌شده‌اند و در رتبه‌بندی خبر‏گان، داراي اهميت كمتر از 20 هستند، با مشورت استاد راهنما، از لیست حذف می‌شوند.

جدول 1- مشخصات خبرگان

رديف	جنسيت	موقعيت	حوزه	وزن
1	زن	سرپرست	صنايع غذايي	4
2	مرد	كارشناس	صنايع غذايي	5
3	مرد	صادركننده	صنايع غذايي	6
4	مرد	رئيس	صنايع غذايي	5
5	مرد	مديرعامل	صنايع غذايي	5
6	مرد	رئيس	صنايع غذايي	3
7	مرد	كارشناس	تولیدکننده	5
8	مرد	رئيس	تولیدکننده	5
9	مرد	مدير	رديابي	6
10	مرد	مديرعامل	رديابی	7

سه متغیر جديد و پرتکرار ازنظر خبرگان نیز به لیست متغیرهای شناسایی‌شده، اضافه‌شده‌اند. متغیرهای معرفی‌شده، متغیرهای نهایی پژوهش می‌باشند که در جدول 2 مشاهده می‌شوند. [9]

جدول 2- متغیرهای رتبه‌بندی و معرفی‌شده خبرگان

ردیف	متغیر	ترجمه	منبع متغیر	رتبه
1	حمایت مدیریت ارشد	Senior Management Support	ادبیات تحقیق و خبرگان	1
2	ثبات مدیریت ارشد	Senior Management stability	خبرگان ايران	1
3	مدیریت پروژه	Project Management	ادبیات تحقیق و خبرگان	6
4	داشتن اهداف واقع‌بینانه و قابل‌دستیابی	realistic and achievable goals	ادبیات تحقیق و خبرگان	2
5	ثبات قوانین سازمانی	Stability of organizational rules	خبرگان ايران	2
6	فرهنگ‌سازمانی و حمايت همه‌جانبه	culture and team work	ادبیات تحقیق و خبرگان	16
7	وضعیت مالی سازمان	Financial status of the organization	ادبیات تحقیق و خبرگان	17
8	نقاط شناسایی	Identification points	ادبیات تحقیق و خبرگان	10
9	آموزش	Education	ادبیات تحقیق و خبرگان	5
10	فناوری اطلاعات	Information Technology	ادبیات تحقیق و خبرگان	4
11	کیفیت سیستم	سیستم quality	ادبیات تحقیق و خبرگان	11
12	عملکرد و فرایند و قابلیت کاربرد	Performance impacts	ادبیات تحقیق و خبرگان	9
13	حریم خصوصی	Privecy	ادبیات تحقیق و خبرگان	20
14	استفاده و رضایت کاربر	User Satisfaction	ادبیات تحقیق و خبرگان	13
15	تخصص، مهارت و نوآوری	Expertise, skill and innovation	ادبیات تحقیق و خبرگان	14
16	وجود انگیزه	Being motive	ادبیات تحقیق و خبرگان	17
17	ارزش درک شده پروژه	Perceived value of the project	ادبیات تحقیق و خبرگان	20
18	قوانین و مقررات	rules	ادبیات تحقیق و خبرگان	3
19	حمایت دولتی در سرمایه‌گذاری برای تجهیزات	Government support in equipement	ادبیات تحقیق و خبرگان	8
20	حمایت دولت در اجباری کردن ردیابی در بخش لجستیک	Forcing traceability in the logistics	خبرگان ايران	3
21	فرهنگ جامعه	National and International Standards	ادبیات تحقیق و خبرگان	19
22	استانداردهای ملي و بین‌المللی	اجتماعی culture	ادبیات تحقیق و خبرگان	20

5. تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌ها

در محدوده زمانی پژوهش 153 پرسشنامه صحيح جمع‌آوری شد كه 70 درصد پاسخ‌دهندگان مرد بوده و 30 درصد زن بوده‌اند.11 درصد آنان دارای مدرک دکتری، 36 درصد کارشناسی ارشد و 40.5 درصد کارشناسی و الباقی زیر سطح کارشناسی بودند.

70 درصد آن‌ها بین 6 تا 20 سال سابقه کار داشتند. 8 درصد مدیرعامل، 36 درصد مدیران ارشد یا اجرایی و 56 درصد کارشناس یا سرپرست بودند.

اکثر پاسخ‌دهندگان دارای آشنایی متوسط یا بالاتر از متوسط، در خصوص ردیابی بوده‌اند. [10]

6. بحث و ارائه فرضیه‌ها

با توجه به تحلیل‌های آماری می‌توان گفت عوامل مؤثر بر موفقیت مطابق جدول 7 دسته‌بندی می‌شوند.

اين جدول سبب شکل‌گیری 7 فرضیه مطابق شكل 2 می‌شود. به‌عنوان‌مثال فرضيه 1 بدين شكل تحليل می‌شود. [10]

فرضیه اول: عامل انسانی بر عوامل اصلی تأثیر دارد.

فرضیه صفر: عامل انسانی بر عوامل اصلی تأثیر ندارد.

فرضیه پژوهش: عامل انسانی بر عوامل اصلی تأثیر دارد.

با توجه به جدول 8 مشخص می‌شود که عدد میانگین برای عامل انسانی 0.81 است و در خودگردان سازی از حد بالا و پایین خارج نیستند و همچنین طبق جدول 8 صفر در بازه‌ی حد پایین و بالا قرار نمی‌گیرد بنابراین عامل انسانی بر پیاده‌سازی سيستم رديابی تأثیر دارد. لذا تأثیر و ارتباط معناداری بین متغیر مستقل و وابسته فوق وجود دارد. فرضیه صفر رد و فرضیه پژوهش تائید می‌شود.

جدول 7- رتبه مؤلفه‌های تحقیق

مؤلفه‌های اکتشافی عوامل مؤثر بر موفقیت پیاده‌سازی سیستم ردیابی	سطح معناداری	ضریب اهمیت	اولویت
عامل انسانی	000/0	0.795	هفتم
عامل سیستمی	000/0	0.806	ششم
عامل سازمانی (مدیریت ارشد)	000/0	1.037	دوم
عامل سازمانی (تخصص، قوانین و مالی)	000/0	1	سوم
عامل اجتماعی	000/0	0.831	پنجم
عامل عملکرد لجستیک و مدیر پروژه	000/0	0.923	چهارم
عامل بیرونی (دولت و مشتری)	000/0	1.231	اول

به همين ترتيب فرضیه‌های ديگر به شرح زير تائید می‌شود:

فرضیه دوم: عوامل فرعی بر موفقيت پیاده‌سازی سيستم رديابي تأثیر دارد.

فرضیه سوم: عامل سیستمی بر عوامل اصلي تأثیر دارد.

فرضیه چهارم: عامل سازمانی (مدیریت ارشد) بر عوامل اصلی تأثیر دارد.

فرضیه پنجم: سایر عوامل سازمانی (ثبات قوانين، توانايی مالی سازمان غیره) بر عوامل اصلی تأثیر دارد.

فرضیه ششم: عامل اجتماعی بر عوامل اصلی تأثیر دارد.

فرضیه هفتم: عملکرد لجستیک و مدیر پروژه بر عوامل اصلی تأثیر دارد.

فرضیه هشتم: عامل بیرونی (دولت و مشتری) بر عوامل فرعی تأثیر دارد.

فرضیه‌های ارائه‌شده از مدل تائید شده پژوهش شکل‌گرفته است.

6-1 عوامل مؤثر

با توجه به مطالب بخش 5، پژوهش هفت فرضیه تائید شده دارد.

پیاده‌سازی سیستم ردیابی در هر شرکت فعال در حوزه صنایع غذایی به ترتيب اهميت شامل عوامل زیر هستند:

• عامل دولت
• عامل سازمانی (مدیریت ارشد)
• سایر عوامل سازمانی
• عامل عملکرد لجستیک و مدیر پروژه
• عامل اجتماعی
• عامل سیستمی
• عامل انسانی

شكل 2- چارچوب عوامل كليدي مؤثر

جدول 8- مقایسه نتایج نهایی حداکثر درستنمایی و خودگردان سازی

Parameters			ML			Bootstrap- ULS
			Estimate	S.E.	P	Mean	SE	L	U
human factors	<-	major factors	0.795	0.165	***	0.81	0.168	0.575	1.117
system factors	<-	major factors	0.806	0.17	***	0.827	0.192	0.529	1.173
Organizational factors (senior management)	<-	major factors	1.037	0.176	***	1.063	0.212	0.775	1.464
Other organizational factors	<-	major factors	1			1	0	1	1
social factors	<-	major factors	0.831	0.173	***	0.852	0.191	0.574	1.191
Logistics, project manager and system performance	<-	major factors	0.923	0.191	***	0.947	0.204	0.668	1.33
external factor (government and customer)	<-	minor factors	1.231	0.222	***	1.295	0.314	0.895	1.822

6-2 تحلیل عوامل و شاخص‌ها

اكثر عوامل معرفی‌شده، عوامل عمومی هستند که در هر پروژه‌ای قابل‌مشاهده هستند. حدس پژوهشگر آن است که عمومی بودن عوامل به علت انتخاب صنایع غذایی به شکل عام است. اگر حوزه‌های تخصصی صنایع غذایی مانند صنايع لبني، خشكبار، مواد پروتئيني و گوشتي و غیره به‌عنوان مطالعه موردي انتخاب شوند احتمالاً باید متغیرها و عوامل خاص‌تر شناسايي شوند که نيازمند تحقیقات آتی است.

هم‌چنین وجود عوامل عمومی، به‌عنوان عوامل کلیدی، نشان‌دهنده آن است كه پیاده‌سازی و اجراي سيستم رديابي در سازمان‌ها- به‌عنوان يك پروژه- از عوامل تأثیرگذار عمومي در پروژه‌ها تبعيت می‌کند. [10]

نقش دولت و قوانين در تحقيقات یان کینگ دان و همکاران (2017) نيز به‌صراحت مورد تأکید قرارگرفته است و در نتايج تحقيق آنان قیدشده است كه عوامل شناسایی‌شده پروژه براي كشورهاي درحال‌توسعه ممكن است قابل‌استفاده باشد.به‌طور کل به‌جز سه متغیر و يك عامل، عوامل ديگر قبلاً در ادبیات تحقیق شناسایی‌شده‌اند. این دو متغیر عبارتند از:

ثبات مدیریت ارشد و عدم‌تغییر او در طی پروژه که در عامل سازمانی (مدیریت ارشد) دیده می‌شود.

ثبات قوانین و استراتژی‌های سازمان در طی اجرای پروژه که در سایر عوامل سازمانی دیده می‌شود.

قابلیت‌های لجستيكي كشور در بهره‌مند بودن از سيستم رديابي كه سبب تكميل فرايند پیاده‌سازی سيستم رديابی می‌شود و جزء عوامل اصلی است.این متغیرها خاص کشور ایران و توسط خبرگان پیشنهادشده و در نظرسنجی‌ها و تحلیل‌های آماری تائید شده‌اند.

جدول 9- متغيرهاي عوامل كليدي پژوهش

متغيرها	عوامل كليدي موفقيت
مهارت و تجربه	عوامل انسانی
انگيزه
کاربرپسند بودن سيستم
مكان‌هاي شناسايي در زنجيره	عوامل سيستمی
بسترهاي IT در سازمان
كيفيت سيستم
استانداردها
حمايت مديريت ارشد	سازمان (مديريت ارشد)
ثبات مديريت ارشد
تعيين اهداف قابل‌دستیابی
فرهنگ‌سازمانی	عوامل اجتماعي
فرهنگ جامعه
آموزش
ارزش درك شده
قوانين و مشوق‌های دولتي	بيروني (دولت و مشتري)
حمايت دولت در تأمین زیرساخت‌ها
آگاهي و رضايت مشتريان
ثبات قوانين سازماني	ساير عوامل سازماني
وضعيت مالي سازمان
كاربردي بودن سيستم در سازمان
تخصص مدير پروژه
بهره‌وری بالا
قابلیت‌های لجستيكی كشور	عملكرد لجستيك، مدير پروژه و سيستم
مهارت‌های مديريت پروژه
قابلیت‌های سيستم انتخابی

عامل جدید بنام عامل عملکرد لجستیک، مهارت مدیر پروژه و عملکرد سیستم.

حمل‌ونقل در ادبیات تحقیق، در پژوهش‌های ترزا پیلوتی و همکاران^[5] (2017) و لجستیک در استاندارد GS1 معرفی‌شده بودند اما مطرح‌شدن این متغیر در حد یک عامل مهم با ضریب بالا جدید و خاص شرايط ايران است. در این پژوهش عملکرد لجستیکی که به معنای آماده بودن بسترهای ردیابی در بخش لجستیک است، به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی موفقیت پیاده‌سازی سيستم رديابي به شكل يكپارچه (از مزرعه تا سفره) در ایران، معرفی و تائید شده است. [10]

7. پیشنهادها

پیشنهاد در بخش دولتی:

با توجه به نقش دولت در عوامل بیرونی و نيز تأثیری كه دولت در بخش لجستيك دارد، پيشنهاد می‌شود دولت در زمینه‌هاي زير سیاست‌های خود را مشخص کند.

• مشخص کردن سیاست‌های کشور در خصوص کیفیت و امنیت مواد غذایی
• تعیین سطح دخالت دولت برای تأمین بسترها و زیرساخت‌ها
• تصويب قوانين به‌منظور ایفای نقش اثربخش لجستیک و حمل‌ونقل
• تعیین سیاست‌ها برای بالا بردن آگاهی عمومی جامعه از امنیت مواد غذایی و نقش نظام‌های ردیابی
• تصويب مقررات تشويقي مانند دريافت تسهيلات آسان‌تر براي سازمان‌های دارای رديابی

پیشنهاد‌ها در بخش سازمانی (مدیران ارشد):

با توجه به نقش ابعاد سازمانی و ضريب اهميت نقش مديريت ارشد و تعيين اهداف واقع‌بینانه به نظر می‌رسد مديريت ارشد بايد موارد زير را در نظر بگيرد. البته متغيرهاي سازماني مانند وضعيت مالی سازمان، عملكرد سازمان يا ثبات قوانين كه بسيار تأثیرگذار تشخيص داده‌شده‌اند و تصمیم‌گیری در خصوص آن‌ها نيز بر عهده مديريت ارشد است، در اين پیشنهاد‌ها در نظر گرفته‌شده‌اند.

• توجه به استراتژی سازمان و درک لزوم پیاده‌سازی سیستم ردیابی برای سازمان
• تعیین اهداف سازمان، تبیین دستاوردهای ممکن سیستم
• استفاده از فردی آشنا و مسلط به مفاهیم، مدل‌ها و استانداردهای موجود برای پیاده‌سازی سیستم ردیابی به‌عنوان مدیریت پروژه
• کنترل عملکرد مدیر پروژه و برنامه‌ریزی‌های وی
• پایش نظام‌های ردیابی موجود و اطمینان از انتخاب سیستم مناسب
• برآورد و تخمین دقیق هزینه‌های پیاده‌سازی سیستم ردیابی در سازمان
• توجه به قوانین و مصوبات حمایتی دولت
• توجه به آمادگی بسترهای لجستیکی براي رديابی فرا سازمانی

اين پژوهش می‌تواند در ساير صنايع هم انجام شود و عوامل مؤثر بر پیاده‌سازی سيستم رديابی را در ساير صنايع نيز شناسايی و جامعيت عوامل شناسایی‌شده در پژوهش حاضر را بررسي كند.