زنجیره تأمین دارو ایران و مزایای پیاده سازی راهکارهای GS1

سینا باقری نژاد

 

 

چکيده

اهمیت تأمین دارو و کارائی و اثربخشی زنجیره تأمین دارو به عنوان یک کالای استراتژیک بر کسی پوشیده نیست. در مقاله برآنیم تا با بررسی مسائل و مشکلات زنجیره­های تأمین دارو و همچنین بررسی زنجیره تأمین دارو ایران به مزایایی که راهکارهای GS1 برای این زنجیره تأمین می­تواند به همراه داشته باشد را بپردازیم. مشکلات زنجیره تأمین دارو شامل داروهای تقلبی، قاچاق و سرقت دارو، ذخیره بیش از اندازه دارو، مازاد پرداخت در برگشت از فروش کالا و مشکلات کنترلی قانون­گذاران می­شود که به تفضیل در بخش 2 در خصوص آنها صحبت می­شود. در بخش 3 به طور خلاصه به مزایای GS1 برای زنجیره­های تأمین دارو پرداخته می­شود. در ادامه و در بخش 4 بازار دارو و زنجیره تأمین دارو به طور کامل بررسی می­شود و در نهایت در بخش 5 مزایایی که پیاده سازی GS1 می­تواند برای بخش دارو ایران به همراه داشته باشد برشمرده خواهد شد.

واژه هاي كليدي

زنجیره تأمین، دارو، راهکارهای GS1، بازار دارو ایران

1-  مقدمه

دارو یکی از کالاهای استراتژیک هر کشوری محسوب می­شود. از آنجا که این کالا با سلامت و سطح کیفیت افراد سر و کار دارد توجه ویژه­ای به تأمین و تولید آن توسط دولت­ها و سازمانهای مرتبط می­شود.

سازمان جهانی GS1 در راستای حل مشکلات متعدد زنجیره تأمین دارو به ارائه راهکارها و استانداردها پرداخته است. این راهکارها در برخی کشورها پیاده سازی شده است. در مقاله The Power of GS1 Standards in Pharmaceutical Supply Chain که توسط سرکار خانم مریم پوراحمدی ]1[ در شماره دوم مجله ایکد به چاپ رسیده به تفضیل در خصوص راهکارها و استانداردهای GS1 در حوزه زنجیره تأمین دارو و نمونه کارهای انجام شده در کشورهای مختلف پرداخته شده است.

در این مقاله با رویکردی دیگر از مشکلات زنجیره تأمین دارو سخن گفته و به بررسی زنجیره تأمین دارو ایران می­پردازیم و در نهایت مزایای پیاده سازی راهکارها و استانداردهای GS1 در زنجیره تأمین دارو ایران را بر خواهیم شمرد.

2-  مسائل زنجیره تأمین دارو : پیچیدگی

به طور کلی صنعت دارو به دنبال افزایش سطح کیفیت زندگی افراد است. اما امروزه داروهای زندگی­بخش کوچک و گران قیمت هستند به طوری که به سادگی می­توانند دزدیده، جعل و همچنین قاچاق شوند. از آنجایی که شناسائی داروهای جعلی توسط مصرف­کنندگان تقریباً غیر ممکن است، لذا ساخت داروهای تقلبی و قاچاق در جهان رو به افزایش است.

با این حال داروهای تقلبی تنها یکی از مشکلات عمده صنعت دارو است. شبکه توزیع دارو بسیار پیچیده است به طوری که یک محصول گاهاً تا 10 دست در بازار چرخیده و به دست مشتری می­رسد. این مسئله علاوه بر اینکه امکان جعل و تقلب را افزایش می­دهد، باعث افزایش هزینه­های فرآیند نیز می­شود و لذا قیمت محصولات دارویی را برای مشتریان افزایش می­دهد.

استفاده از ظرفیت ردیابی و ردگیری شماره سریال­ها در صنعت دارو می­تواند راهکاری برای مقابله با هر دو مشکل زنجیره تأمین دارو باشد. با استفاده از شناسائی و ردیابی یکتای هر واحد محصول در زنجیره تأمین، می­توان محصولات مشکوک را شناسائی کرده، به اتفاقات رخ داده در زنجیره به سرعت پاسخ داده و فرآیندها را اتوماتیک نمود. لذا این کار باعث افزایش ایمنی مشتریان و بهبود فرآیندهای کسب و کار می­شود.

 

2.1. داروهای تقلبی

ارزیابی سازمان بهداشت جهانی نشان می­دهد حدود 1 درصد داروهای مصرف شده در کشورهای توسعه یافته را داروهای تقلبی تشکیل می­دهد. این رقم در کشورهای در حال توسعه بین 10 تا 30 درصد برآورد شده است ]2[. ارزش فروش این داروها تقلبی در جهانی حدود سالیانه 75 میلیارد دلار است ]3[. مشکل بزرگتر اینجاست که داروهای تقلبی به سختی از داروهای اصلی قابل شناسائی هستند به طوری که این داروها از بسته بندی یکسان با داروهای اصلی تولید شده و حتی اطلاعات شناسائی همچون بارکد، شماره لو و تاریخ انقضا آنها کاملاً با داروهای اصلی یکسان است. هرچند در برخی کشورها راهکارهایی همچون استفاده از تکنولوژی­های بسته­بندی یکتا همچون هلوگرام و همچنین الزام دولت به استفاده ثبت زنجیره توفق­های (CoC) هر محصول تا حدودی از میزان عرضه داروهای تقلبی کاسته است، اما به طور کامل عرضه آنها را متوفق نکرده است.

 

 

2.2. قاچاق و سرقت در زنجیره

قاچاق 1 میلیارد دلاری دارو در جهان یکی از مشکلات است ]4[. این قاچاق به دلیل تفاوت قیمت دارو در بازار کشورهای مختلف اتفاق می­افتد. البته این اتفاق ممکن است در بازارهای درون یک کشور نیز اتفاق افتد. دست به دست شدن زیاد دارو در کانال توزیع فرصت خوبی برای سرقت و قاچاق به وجود آورده است.

2.3. ذخیره بیش از اندازه دارو

قیمت داروها در جهان به سرعت تغییر می­کند. این تغییر گاهاً هر شش ماه یک بار انجام می­شود. در نتیجه توزیع­کنندگان و خرده­فروشان سعی می­کنند تغییر بعدی را پیش بینی کنند. اما از آنجایی که این پیش بینی در زنجیره تأمین پیچیده بسیار مشکل است، توزیع­کنندگان و خرده فروشان اقدام به تهیه زخیره پشتیبانی می­کنند. به طوری که حدود 10 درصد فروش خود را همواره به عنوان ذخیره نگه می­دارد.

2.4. مازاد پرداخت در برگشت از فروش

هنگامی که محصول به تولیدکننده یا توزیع­کننده برگشت داده می­شود، آنها محصول را به قیمت روز برگشت می­زنند زیرا مشخص نیست محصول چه زمانی و به چه قیمتی خریداری شده است. با توجه به اینکه قیمت داروها به طور مکرر رو به افزایش است، در حقیقت تولیدکنندگان و توزیع­کنندگان پول بیشتری را بابت برگشت کالا پرداخت می­کنند که این پرداخت مازاد حدود 15 میلیارد دلار در سال برآورد شده است. در حقیقت حدود 40 درصد برگشت از فروشها با ارزشی بیشتر از قیمت فروش کالا محاسبه می­شوند ]5[. این مشکل بیشتر از همه برای توزیع کنندگان تیغ­های صورت­ تراشی پیش می­آید. اما استفاده از شماره سریال در زمان فروش می­تواند از این مشکل جلوگیری نماید. زیرا با استفاده از شماره سریال می­توان فهمید که کالا در زمان فروش به چه قیمتی فروخته شده است.

2.5. نیازمندی­های قانون­گذاران

قانون­گذاران بخش دارو نیازمند راهکارهایی هستند که به آنها اجازه دهد با تخصیص شماره سریال به هر دارو و ثبت شجره­نامه دارو، هر دارو را تا نقطه مصرف رصد کنند. با این کار به افزایش ایمنی بیماران کمک می­شود. در شجره­نامه دارو، تغییر مالکیت دارو از تولید­کننده، توزیع­کننده و داروخانه را رصد کنند. این به قانون­گذاران و مصرف­کنندگان کمک می­کند تا از اصالت و عبور دارو از مسیرهای قانونی مطلع شوند.

لذا به طور کلی مشکلات زیر در زنجیره تأمین دارو به چشم می­خورد:

• افزایش قیمت دارو به علت تعدد واسطه بین تولید­کننده و مصرف­کننده
• وجود داروهای تقلبی و عدم امکان تشخیص آنها
• سرقت و قاچاق دارو به علت تفاوت قیمت دارو در بازارهای مختلف
• زخیره بیش از حد دارو در داروخانه و مراکز توزیع
• مازاد پرداخت در برگشت از فروش دارو به علت افزایش قیمت و عدم امکان تشخیص قیمت در زمان فروش
• نیاز قانون­گذاران به سیستم ردیابی و تشکیل شجره­نامه دارو

3-  راهکار ردیابی و ردگیری دارو بر اساس استانداردهای GS1

 

تخصیص سریال و ردیابی محصولات بر اساس شماره سریال باعث بهبود شفافیت در زنجیره تأمین، کاهش عرضه داروهای تقلبی و بهبود فرآیندهای کسب و کار می­شود. راهکارهای GS1 در حوزه ردیابی دارو مشکلات زنجیره تأمین را از طریق بهبود فرآیندهای ضد جعل دارو، کشف داروهای قاچاق، کاهش ذخیره احتیاطی و شتاب بخشی به فرآیندهای برگشت از فروش رفع می­نماید. در نهایت مزایای این راه حل باعث افزایش ایمنی بیماران و بهبود قدرت برند داروسازان می­شود.

افزایش شفافیت زنجیره تأمین دارو علاوه بر حل مشکلات مطرح شده در بخش قبل، موجب افزایش معنی­دار میزان بازگشت سرمایه (ROI) نیز می­شود.

یکی از موارد مهم جهت پیاده­سازی راهکارها، تدوین راهبرد تخصیص سریال است. این راهبرد باید به چهار سوال زیر پاسخ ­دهد:

• به منظور انطباق با آیین­نامه­های داخلی و بازار­های هدف، شرکت به چه چیزهایی نیاز دارد؟
• کدام محصول برای شروع مناسب­تر است؟
• کدام فرآیند کسب و کار پتانسیل بیشتری برای برگشت از فروش دارد؟
• استراتژی توسعه چگونه است و چگونه ما آن را مدیریت می­کنیم؟

استانداردهای و راهکارهای GS1 در بخش دارو به شرکت­های دارویی کمک می­کند تا آینده صنعت را تعیین کنند. مزایای GS1 برای بخش دارو را در دیاگرام زیر مشاهده می­کنید.

4-  زنجیره تأمین دارو در ایران

به منظور بررسی بخش دارو و بازار راهکارهای GS1 در بخش دارو باید به میزان و رقم تولید و واردات دارو در ایران و سایز زنجیره تأمین و روابط بین بنگاهی در این حوزه پرداخته شود.

بر اساس مطالعات انجام شده، تعداد 120 شرکت در ایران به تولید و عرضه دارو در ایران می­پردازند. همچنین 180 شرکت واردکننده در حوزه واردات و توزیع اقلام دارویی در ایران به فعالیت مشغول اند. لذا 300 شرکت به تأمین نیاز دارویی کشور مشغول اند. کل مصرف اقلام داروی ایران بیش از 40 میلیارد عدد در سال است که ارزشی بیش از 116 هزار میلیارد ریال را دارد.  از این میان حدود 1.2 میلیارد عدد آن به ارزش بیش از 44 هزار میلیارد ریال توسط واردات تأمین می­شود. ]6[

در جدول زیر آمار دقیق میزان فروش تأمین­کنندگان دارو در سال 93 را مشاهده می­کنید.

ردیف	شرح	میزان فروش عددی	میزان فروش ریالی
1	شرکتهای تولیدکننده دارو	39,414,319,436	71,422,781,684,571
2	شرکتهای واردکننده دارو	1,240,900,227	44,657,119,273,591
جمع		40,655,219,663	116,079,900,958,162

متناسب با این جدول دو نمودار دایره ای ترسیم شده است. این نمودارها نشان می­دهد با اینکه سهم عددی شرکتهای واردکننده دارو بسیار کمتر از تولید­کنندگان دارو کشور است، اما میزان ارزش ریالی داروهای وارداتی قابل توجه می­باشد.

در ادامه 10 تولید­کننده بزرگ دارو ایران را مشاهده می­کنید. ترتیب جدول بر اساس میزان فروش عددی سال 93 می­باشد.

ردیف	نام شرکت	میزان فروش عددی در سال 93	میزان فروش ریالی در سال 93
1	سها	4,901,347,815	1,244,374,158,967
2	دارو پخش – كارخانه	2,142,862,488	3,895,292,020,714
3	عبيدي	2,118,111,776	2,905,134,835,700
4	سبحان دارو	2,081,105,172	1,700,290,589,000
5	کيميدارو	1,719,822,483	1,233,994,739,700
6	تهران شيمي	1,437,057,409	2,572,734,992,039
7	البرز دارو	1,387,898,795	2,212,770,153,538
8	ايران هورمون	1,269,823,509	1,469,291,363,974
9	رازک	1,253,994,349	1,561,509,458,800
10	تهران دارو	1,089,632,178	857,853,575,120

همچنین 10 واردکننده بزرگ دارو ایران به شرح جدول زیر هستند. لازم به ذکر است ترتیب جدول بر اساس میزان فروش عددی در سال 93 آمده است.

ردیف	نام شرکت	میزان فروش عددی در سال 93	میزان فروش ریالی در سال 93
1	اکتوور	237,104,912	2,134,448,910,700
2	بهستان دارو	236,386,593	5,760,508,353,002
3	كوبل دارو – وارداتي	180,941,123	8,341,796,986,330
4	شفاياب گستر وارداتي	60,083,737	2,563,892,715,144
5	مدلينك	53,733,199	216,992,965,500
6	تدبير كالاي جم	43,487,279	420,636,711,900
7	بهستان توليد(وارداتي)	37,131,154	198,068,419,400
8	درمان ياب دارو (واردکننده)	35,554,065	972,469,573,748
9	اهران تجارت	34,941,165	1,475,373,556,614
10	دارو درمان پارس – واردکننده	27,937,748	95,126,180,600

همانطور که در شکل بالا نیز مشخص است داروهای وارداتی و تولیدی با استفاده از 59 شرکت پخش سراسری دارو به دست 10224 داروخانه در سراسر کشور می­رسد. این شرکت­های پخش در زنجیره تأمین دارای قدرت چانه زنی بسیار بالایی هستند و لذا تجمع سودآوری در این بخش بیشتر از سایر بخشها است. 10 شرکت برتر پخش دارو ایران به ترتیب میزان فروش عددی در سال 93 مطابق جدول رو به رو است.

همانطور که ذکر گردید 10224 داروخانه در سراسر کشور کار رساندن دارو به دست مشتریان را بر عهده دارند. این تعداد داروخانه کلیه داروخانه های شبانه روزی، روزانه و نیمه وقت و همچنین داروخانه بیمارستانها را شامل می­شود. مشتریان داروخانه­ها شامل بیماران و همچنین بخش­های درمانی و بیمارستانی می­شود.

علاوه بر همه این فعالین ذکر شده در زنجیره تأمین دارو، سازمان غذا و دارو به عنوان تنظیم­کننده و قانون­گذار حضور دارد. این سازمان کلیه فعالیتهای زنجیره تأمین را رصد کرده، از میزان فروش­های هر کدام از فعالین با خبر بوده، قیمت فروش واحدها را مشخص کرده و قوانین تولید و واردات را تدوین می­نماید.

 

ردیف	نام شرکت	میزان فروش عددی در سال 93	میزان فروش ریالی در سال 93
1	توزيع دارو پخش	5,187,028,430	17,339,733,215,878
2	پخش سها هلال	4,731,996,989	2,768,477,738,468
3	محيا دارو	3,410,897,117	6,272,919,104,760
4	پخش رازي	3,239,583,145	15,864,828,363,499
5	پخش فردوس	3,037,347,964	11,442,469,736,356
6	پخش هجرت	3,012,836,626	15,039,787,660,462
7	پخش البرز	2,283,191,681	6,659,227,095,636
8	پخش قاسم ايران	2,228,451,673	5,008,784,160,044
9	آدورا طب	1,815,500,235	8,670,218,410,388
10	داروسازان التيام	1,296,520,975	3,028,857,065,330

تا اینجا به بزرگی زنجیره تأمین دارو ایران پی بردیم و از روابط آنها مطلع شدیم. در ادامه به منظور درک پیچیدگی این زنجیره به اقلام دارویی اشاره­ای خواهیم داشت.

طبق آخرین آمار بدست آمده در ایران 2393 داروی ژنریک وجود دارد. داروی ژنریک به معنی نام ماده مؤثره دارو است. یعنی آنچه که پزشک عموماً تجویز می­کند. با توجه به اینکه فروش دارو در ایران بر اساس نام ژنریک انجام می­گیرد، لذا توجه به تعدد آنها در درک پیچیدگی زنجیره تأمین کمک می­کند. از این میان 1813 داروی ژنریک در داخل تولید شده و 1248 دارو ژنریک نیز از خارج از کشور تأمین می­شود. لذا با یک محاسبه ساده می­توان فهمید که 668 داروی ژنریک هم در داخل تولید شده و هم مشابه خارجی آن وجود دارد. در نمودار ون نمایی از داروهای ژنریک ایران را مشاهده می­کنید. ]7[

از آنجایی که هر داروی ژنریک ممکن است توسط چندین شرکت مختلف تولید شود، تعداد اقلام دارویی بیشتر از تعداد داروهای ژنریک است. بر اساس آخرین آمار 6099 قلم دارو در داخل کشور تولید می­شود. همچنین 2515 قلم دارو نیز از خارج از کشور تأمین می­شود. همچنین 335 قلم دارو با منشأ طبیعی وجود دارد. لذا در مجموع در زنجیره تأمین دارو 8949 قلم دارو وجود دارد که تأمین به موقع و ردیابی آنها مسئله مهمی می­تواند باشد.

5-  مزایای پیاده سازی راهکارهای GS1 برای زنجیره تأمین دارو ایران

استانداردهای کدینگ GS1 باعث تسهیل فرآیندها در کلیه زنجیره­های تأمین می­شود. این استانداردها و راهکارها برای زنجیره تأمین دارو ایران می­تواند مزایایی به همراه داشته باشد که در ادامه به آنها پرداخته می­شود.

یکی از مزایای استفاده از استانداردهای GS1 امکان تشخیص داروهای تقلبی موجود در بازار است. هرچند تا کنون راهکارهای مختلفی جهت تشخیص اصالت دارو در ایران تست شده است، اما هنوز نتایج محسوسی کسب نشده در صورتی که استفاده از راهکارهای GS1 در برخی کشورها، نتایج مطلوبی را حاصل نموده است.

یکی از دیگر مزایای استفاده از استانداردهای GS1 افزایش شفافیت زنجیره تأمین است. با این کار از قاچاق کالا می­توان جلوگیری نمود.

سازمان غذا و دارو محدودیتهایی برای توزیع دارو در نظر گرفته است. برای مثال برخی داروها فقط باید توسط پزشک دارای تخصص خاص تجویز شده باشد یا برخی داروها فقط جهت پخش در داروخانه بیمارستانها می­باشند. با افزایش شفافیت زنجیره تأمین و استفاده از کدهای استانداردهای GS1 می­توان این محدودیت­ها را کنترل نمود.

با استفاده کدهای سریالی می­توان کلیه فرآیندهای تولید و توزیع یک دارو را ثبت نمود و لذا در صورت نیاز به جمع آوری یک سری خاص از داروها به سادگی می­توان با کمک این کدها اقدامات لازم صورت گیرد. همچنین امکان تشخیص اصالت دارو و عبور از کانالهای قانونی وجود دارد.

همچنین با استفاده از راهکارهای GS1 می­توان از ذخیره داروها جلوگیری نمود و حتی استراتژی موجودی صفر را پیاده سازی کرد. این کار از طریق سفارش­دهی اتوماتیک امکان­پذیر است.

همچنین ارائه کاتالوگ الکترونیکی برای محصولات دارویی یکی از راهکارهایی است که پیش روی زنجیره تأمین دارو ایران وجود دارد.

 

6-  جمع بندی

با توجه به اهمیت ویژه دارو، حل مشکلات زنجیره تأمین این کالا بسیار مهم است. زنجیره تأمین دارو در ایران یک زنجیره بزرگ با تبادلات مالی بالا است. در ایران 120 شرکت تولیدکننده و 180 شرکت واردکننده دارو به تأمین 8949 قلم دارو می­پردازند. 59 شرکت پخش سراسری این تعداد اقلام دارویی را به 10224 داروخانه در سراسر کشور می­رسانند. با توجه به گزارش سازمان جهانی سلامت حدود 10 درصد داروهای مصرف شده در ایران تقلبی هستند. داروهایی که تشخیص تقلبی بودن آنها با چشم تقریباً غیر ممکن است. از سویی بزرگی بازار دارو باعث شده که قاچاق دارو به خصوص برای داروهای خاص و گران­بها رواج داشته باشد. حل این مشکلات در این زنجیره تأمین پیچیده بدون استفاده از راهکارهای استاندارد GS1 تقریباً غیر ممکن است. استفاده از GS1 علاوه بر مبارزه با قاچاق و جعل دارو مزایایی همچون افزایش شفافیت زنجیره تأمین، امکان سفارش­دهی اتوماتیک، کاهش ذخیره ایمنی و ردیابی در زنجیره تأمین را به همراه دارد. همچنین استفاده از این راهکارها باعث افزایش معنی­دار بازگشت سرمایه و بهبود اعتبار برند محصولات می­شود.

 

مراجع

[1]      Maryam Pourahmadi, The Power of GS1 Standards in Pharmaceutical Supply Chain, E-Code Magazine, No. 2, September 2015.

[2]      “Counterfeit Medicines,” Fact sheet No. 275, World Health Organization, November 2006.

[3]      Ibid.

[4]      Katrina Megget, “Drug theft costs industry up to $1bn a year,” October 2, 2007, https://www.in-pharmatechnologist.com/ Industry-Drivers/Drug-theft-costs-industry-up-to- 1bn-a-year.

[5]      “Life Sciences Supply Chain Evolution,” Health Industry Insights, (June 2008).

[6]      آمارنامه دارویی ایران، سازمان غذا و دارو، سال 1393

[7]      آمار منتشر شده در وبسایت سازمان غذا و دارو، سال 1395