زنجیره تأمین دارو ایران و مزایای پیاده سازی راهکارهای GS1
سینا باقری نژاد
چکيده
اهمیت تأمین دارو و کارائی و اثربخشی زنجیره تأمین دارو به عنوان یک کالای استراتژیک بر کسی پوشیده نیست. در مقاله برآنیم تا با بررسی مسائل و مشکلات زنجیرههای تأمین دارو و همچنین بررسی زنجیره تأمین دارو ایران به مزایایی که راهکارهای GS1 برای این زنجیره تأمین میتواند به همراه داشته باشد را بپردازیم. مشکلات زنجیره تأمین دارو شامل داروهای تقلبی، قاچاق و سرقت دارو، ذخیره بیش از اندازه دارو، مازاد پرداخت در برگشت از فروش کالا و مشکلات کنترلی قانونگذاران میشود که به تفضیل در بخش 2 در خصوص آنها صحبت میشود. در بخش 3 به طور خلاصه به مزایای GS1 برای زنجیرههای تأمین دارو پرداخته میشود. در ادامه و در بخش 4 بازار دارو و زنجیره تأمین دارو به طور کامل بررسی میشود و در نهایت در بخش 5 مزایایی که پیاده سازی GS1 میتواند برای بخش دارو ایران به همراه داشته باشد برشمرده خواهد شد.
واژه هاي كليدي
زنجیره تأمین، دارو، راهکارهای GS1، بازار دارو ایران
1- مقدمه
دارو یکی از کالاهای استراتژیک هر کشوری محسوب میشود. از آنجا که این کالا با سلامت و سطح کیفیت افراد سر و کار دارد توجه ویژهای به تأمین و تولید آن توسط دولتها و سازمانهای مرتبط میشود.
سازمان جهانی GS1 در راستای حل مشکلات متعدد زنجیره تأمین دارو به ارائه راهکارها و استانداردها پرداخته است. این راهکارها در برخی کشورها پیاده سازی شده است. در مقاله The Power of GS1 Standards in Pharmaceutical Supply Chain که توسط سرکار خانم مریم پوراحمدی ]1[ در شماره دوم مجله ایکد به چاپ رسیده به تفضیل در خصوص راهکارها و استانداردهای GS1 در حوزه زنجیره تأمین دارو و نمونه کارهای انجام شده در کشورهای مختلف پرداخته شده است.
در این مقاله با رویکردی دیگر از مشکلات زنجیره تأمین دارو سخن گفته و به بررسی زنجیره تأمین دارو ایران میپردازیم و در نهایت مزایای پیاده سازی راهکارها و استانداردهای GS1 در زنجیره تأمین دارو ایران را بر خواهیم شمرد.
2- مسائل زنجیره تأمین دارو : پیچیدگی
به طور کلی صنعت دارو به دنبال افزایش سطح کیفیت زندگی افراد است. اما امروزه داروهای زندگیبخش کوچک و گران قیمت هستند به طوری که به سادگی میتوانند دزدیده، جعل و همچنین قاچاق شوند. از آنجایی که شناسائی داروهای جعلی توسط مصرفکنندگان تقریباً غیر ممکن است، لذا ساخت داروهای تقلبی و قاچاق در جهان رو به افزایش است.
با این حال داروهای تقلبی تنها یکی از مشکلات عمده صنعت دارو است. شبکه توزیع دارو بسیار پیچیده است به طوری که یک محصول گاهاً تا 10 دست در بازار چرخیده و به دست مشتری میرسد. این مسئله علاوه بر اینکه امکان جعل و تقلب را افزایش میدهد، باعث افزایش هزینههای فرآیند نیز میشود و لذا قیمت محصولات دارویی را برای مشتریان افزایش میدهد.
استفاده از ظرفیت ردیابی و ردگیری شماره سریالها در صنعت دارو میتواند راهکاری برای مقابله با هر دو مشکل زنجیره تأمین دارو باشد. با استفاده از شناسائی و ردیابی یکتای هر واحد محصول در زنجیره تأمین، میتوان محصولات مشکوک را شناسائی کرده، به اتفاقات رخ داده در زنجیره به سرعت پاسخ داده و فرآیندها را اتوماتیک نمود. لذا این کار باعث افزایش ایمنی مشتریان و بهبود فرآیندهای کسب و کار میشود.
2.1. داروهای تقلبی
ارزیابی سازمان بهداشت جهانی نشان میدهد حدود 1 درصد داروهای مصرف شده در کشورهای توسعه یافته را داروهای تقلبی تشکیل میدهد. این رقم در کشورهای در حال توسعه بین 10 تا 30 درصد برآورد شده است ]2[. ارزش فروش این داروها تقلبی در جهانی حدود سالیانه 75 میلیارد دلار است ]3[. مشکل بزرگتر اینجاست که داروهای تقلبی به سختی از داروهای اصلی قابل شناسائی هستند به طوری که این داروها از بسته بندی یکسان با داروهای اصلی تولید شده و حتی اطلاعات شناسائی همچون بارکد، شماره لو و تاریخ انقضا آنها کاملاً با داروهای اصلی یکسان است. هرچند در برخی کشورها راهکارهایی همچون استفاده از تکنولوژیهای بستهبندی یکتا همچون هلوگرام و همچنین الزام دولت به استفاده ثبت زنجیره توفقهای (CoC) هر محصول تا حدودی از میزان عرضه داروهای تقلبی کاسته است، اما به طور کامل عرضه آنها را متوفق نکرده است.
2.2. قاچاق و سرقت در زنجیره
قاچاق 1 میلیارد دلاری دارو در جهان یکی از مشکلات است ]4[. این قاچاق به دلیل تفاوت قیمت دارو در بازار کشورهای مختلف اتفاق میافتد. البته این اتفاق ممکن است در بازارهای درون یک کشور نیز اتفاق افتد. دست به دست شدن زیاد دارو در کانال توزیع فرصت خوبی برای سرقت و قاچاق به وجود آورده است.
2.3. ذخیره بیش از اندازه دارو
قیمت داروها در جهان به سرعت تغییر میکند. این تغییر گاهاً هر شش ماه یک بار انجام میشود. در نتیجه توزیعکنندگان و خردهفروشان سعی میکنند تغییر بعدی را پیش بینی کنند. اما از آنجایی که این پیش بینی در زنجیره تأمین پیچیده بسیار مشکل است، توزیعکنندگان و خرده فروشان اقدام به تهیه زخیره پشتیبانی میکنند. به طوری که حدود 10 درصد فروش خود را همواره به عنوان ذخیره نگه میدارد.
2.4. مازاد پرداخت در برگشت از فروش
هنگامی که محصول به تولیدکننده یا توزیعکننده برگشت داده میشود، آنها محصول را به قیمت روز برگشت میزنند زیرا مشخص نیست محصول چه زمانی و به چه قیمتی خریداری شده است. با توجه به اینکه قیمت داروها به طور مکرر رو به افزایش است، در حقیقت تولیدکنندگان و توزیعکنندگان پول بیشتری را بابت برگشت کالا پرداخت میکنند که این پرداخت مازاد حدود 15 میلیارد دلار در سال برآورد شده است. در حقیقت حدود 40 درصد برگشت از فروشها با ارزشی بیشتر از قیمت فروش کالا محاسبه میشوند ]5[. این مشکل بیشتر از همه برای توزیع کنندگان تیغهای صورت تراشی پیش میآید. اما استفاده از شماره سریال در زمان فروش میتواند از این مشکل جلوگیری نماید. زیرا با استفاده از شماره سریال میتوان فهمید که کالا در زمان فروش به چه قیمتی فروخته شده است.
2.5. نیازمندیهای قانونگذاران
قانونگذاران بخش دارو نیازمند راهکارهایی هستند که به آنها اجازه دهد با تخصیص شماره سریال به هر دارو و ثبت شجرهنامه دارو، هر دارو را تا نقطه مصرف رصد کنند. با این کار به افزایش ایمنی بیماران کمک میشود. در شجرهنامه دارو، تغییر مالکیت دارو از تولیدکننده، توزیعکننده و داروخانه را رصد کنند. این به قانونگذاران و مصرفکنندگان کمک میکند تا از اصالت و عبور دارو از مسیرهای قانونی مطلع شوند.
لذا به طور کلی مشکلات زیر در زنجیره تأمین دارو به چشم میخورد:
- افزایش قیمت دارو به علت تعدد واسطه بین تولیدکننده و مصرفکننده
- وجود داروهای تقلبی و عدم امکان تشخیص آنها
- سرقت و قاچاق دارو به علت تفاوت قیمت دارو در بازارهای مختلف
- زخیره بیش از حد دارو در داروخانه و مراکز توزیع
- مازاد پرداخت در برگشت از فروش دارو به علت افزایش قیمت و عدم امکان تشخیص قیمت در زمان فروش
- نیاز قانونگذاران به سیستم ردیابی و تشکیل شجرهنامه دارو
3- راهکار ردیابی و ردگیری دارو بر اساس استانداردهای GS1
تخصیص سریال و ردیابی محصولات بر اساس شماره سریال باعث بهبود شفافیت در زنجیره تأمین، کاهش عرضه داروهای تقلبی و بهبود فرآیندهای کسب و کار میشود. راهکارهای GS1 در حوزه ردیابی دارو مشکلات زنجیره تأمین را از طریق بهبود فرآیندهای ضد جعل دارو، کشف داروهای قاچاق، کاهش ذخیره احتیاطی و شتاب بخشی به فرآیندهای برگشت از فروش رفع مینماید. در نهایت مزایای این راه حل باعث افزایش ایمنی بیماران و بهبود قدرت برند داروسازان میشود.
افزایش شفافیت زنجیره تأمین دارو علاوه بر حل مشکلات مطرح شده در بخش قبل، موجب افزایش معنیدار میزان بازگشت سرمایه (ROI) نیز میشود.
یکی از موارد مهم جهت پیادهسازی راهکارها، تدوین راهبرد تخصیص سریال است. این راهبرد باید به چهار سوال زیر پاسخ دهد:
- به منظور انطباق با آییننامههای داخلی و بازارهای هدف، شرکت به چه چیزهایی نیاز دارد؟
- کدام محصول برای شروع مناسبتر است؟
- کدام فرآیند کسب و کار پتانسیل بیشتری برای برگشت از فروش دارد؟
- استراتژی توسعه چگونه است و چگونه ما آن را مدیریت میکنیم؟
استانداردهای و راهکارهای GS1 در بخش دارو به شرکتهای دارویی کمک میکند تا آینده صنعت را تعیین کنند. مزایای GS1 برای بخش دارو را در دیاگرام زیر مشاهده میکنید.
4- زنجیره تأمین دارو در ایران
به منظور بررسی بخش دارو و بازار راهکارهای GS1 در بخش دارو باید به میزان و رقم تولید و واردات دارو در ایران و سایز زنجیره تأمین و روابط بین بنگاهی در این حوزه پرداخته شود.
بر اساس مطالعات انجام شده، تعداد 120 شرکت در ایران به تولید و عرضه دارو در ایران میپردازند. همچنین 180 شرکت واردکننده در حوزه واردات و توزیع اقلام دارویی در ایران به فعالیت مشغول اند. لذا 300 شرکت به تأمین نیاز دارویی کشور مشغول اند. کل مصرف اقلام داروی ایران بیش از 40 میلیارد عدد در سال است که ارزشی بیش از 116 هزار میلیارد ریال را دارد. از این میان حدود 1.2 میلیارد عدد آن به ارزش بیش از 44 هزار میلیارد ریال توسط واردات تأمین میشود. ]6[
در جدول زیر آمار دقیق میزان فروش تأمینکنندگان دارو در سال 93 را مشاهده میکنید.
ردیف | شرح | میزان فروش عددی | میزان فروش ریالی |
1 | شرکتهای تولیدکننده دارو | 39,414,319,436 | 71,422,781,684,571 |
2 | شرکتهای واردکننده دارو | 1,240,900,227 | 44,657,119,273,591 |
جمع | 40,655,219,663 | 116,079,900,958,162 |
متناسب با این جدول دو نمودار دایره ای ترسیم شده است. این نمودارها نشان میدهد با اینکه سهم عددی شرکتهای واردکننده دارو بسیار کمتر از تولیدکنندگان دارو کشور است، اما میزان ارزش ریالی داروهای وارداتی قابل توجه میباشد.
در ادامه 10 تولیدکننده بزرگ دارو ایران را مشاهده میکنید. ترتیب جدول بر اساس میزان فروش عددی سال 93 میباشد.
ردیف | نام شرکت | میزان فروش عددی در سال 93 | میزان فروش ریالی در سال 93 |
1 | سها | 4,901,347,815 | 1,244,374,158,967 |
2 | دارو پخش – كارخانه | 2,142,862,488 | 3,895,292,020,714 |
3 | عبيدي | 2,118,111,776 | 2,905,134,835,700 |
4 | سبحان دارو | 2,081,105,172 | 1,700,290,589,000 |
5 | کيميدارو | 1,719,822,483 | 1,233,994,739,700 |
6 | تهران شيمي | 1,437,057,409 | 2,572,734,992,039 |
7 | البرز دارو | 1,387,898,795 | 2,212,770,153,538 |
8 | ايران هورمون | 1,269,823,509 | 1,469,291,363,974 |
9 | رازک | 1,253,994,349 | 1,561,509,458,800 |
10 | تهران دارو | 1,089,632,178 | 857,853,575,120 |
همچنین 10 واردکننده بزرگ دارو ایران به شرح جدول زیر هستند. لازم به ذکر است ترتیب جدول بر اساس میزان فروش عددی در سال 93 آمده است.
ردیف | نام شرکت | میزان فروش عددی در سال 93 | میزان فروش ریالی در سال 93 |
1 | اکتوور | 237,104,912 | 2,134,448,910,700 |
2 | بهستان دارو | 236,386,593 | 5,760,508,353,002 |
3 | كوبل دارو – وارداتي | 180,941,123 | 8,341,796,986,330 |
4 | شفاياب گستر وارداتي | 60,083,737 | 2,563,892,715,144 |
5 | مدلينك | 53,733,199 | 216,992,965,500 |
6 | تدبير كالاي جم | 43,487,279 | 420,636,711,900 |
7 | بهستان توليد(وارداتي) | 37,131,154 | 198,068,419,400 |
8 | درمان ياب دارو (واردکننده) | 35,554,065 | 972,469,573,748 |
9 | اهران تجارت | 34,941,165 | 1,475,373,556,614 |
10 | دارو درمان پارس – واردکننده | 27,937,748 | 95,126,180,600 |
همانطور که در شکل بالا نیز مشخص است داروهای وارداتی و تولیدی با استفاده از 59 شرکت پخش سراسری دارو به دست 10224 داروخانه در سراسر کشور میرسد. این شرکتهای پخش در زنجیره تأمین دارای قدرت چانه زنی بسیار بالایی هستند و لذا تجمع سودآوری در این بخش بیشتر از سایر بخشها است. 10 شرکت برتر پخش دارو ایران به ترتیب میزان فروش عددی در سال 93 مطابق جدول رو به رو است.
همانطور که ذکر گردید 10224 داروخانه در سراسر کشور کار رساندن دارو به دست مشتریان را بر عهده دارند. این تعداد داروخانه کلیه داروخانه های شبانه روزی، روزانه و نیمه وقت و همچنین داروخانه بیمارستانها را شامل میشود. مشتریان داروخانهها شامل بیماران و همچنین بخشهای درمانی و بیمارستانی میشود.
علاوه بر همه این فعالین ذکر شده در زنجیره تأمین دارو، سازمان غذا و دارو به عنوان تنظیمکننده و قانونگذار حضور دارد. این سازمان کلیه فعالیتهای زنجیره تأمین را رصد کرده، از میزان فروشهای هر کدام از فعالین با خبر بوده، قیمت فروش واحدها را مشخص کرده و قوانین تولید و واردات را تدوین مینماید.
ردیف | نام شرکت | میزان فروش عددی در سال 93 | میزان فروش ریالی در سال 93 |
1 | توزيع دارو پخش | 5,187,028,430 | 17,339,733,215,878 |
2 | پخش سها هلال | 4,731,996,989 | 2,768,477,738,468 |
3 | محيا دارو | 3,410,897,117 | 6,272,919,104,760 |
4 | پخش رازي | 3,239,583,145 | 15,864,828,363,499 |
5 | پخش فردوس | 3,037,347,964 | 11,442,469,736,356 |
6 | پخش هجرت | 3,012,836,626 | 15,039,787,660,462 |
7 | پخش البرز | 2,283,191,681 | 6,659,227,095,636 |
8 | پخش قاسم ايران | 2,228,451,673 | 5,008,784,160,044 |
9 | آدورا طب | 1,815,500,235 | 8,670,218,410,388 |
10 | داروسازان التيام | 1,296,520,975 | 3,028,857,065,330 |
تا اینجا به بزرگی زنجیره تأمین دارو ایران پی بردیم و از روابط آنها مطلع شدیم. در ادامه به منظور درک پیچیدگی این زنجیره به اقلام دارویی اشارهای خواهیم داشت.
طبق آخرین آمار بدست آمده در ایران 2393 داروی ژنریک وجود دارد. داروی ژنریک به معنی نام ماده مؤثره دارو است. یعنی آنچه که پزشک عموماً تجویز میکند. با توجه به اینکه فروش دارو در ایران بر اساس نام ژنریک انجام میگیرد، لذا توجه به تعدد آنها در درک پیچیدگی زنجیره تأمین کمک میکند. از این میان 1813 داروی ژنریک در داخل تولید شده و 1248 دارو ژنریک نیز از خارج از کشور تأمین میشود. لذا با یک محاسبه ساده میتوان فهمید که 668 داروی ژنریک هم در داخل تولید شده و هم مشابه خارجی آن وجود دارد. در نمودار ون نمایی از داروهای ژنریک ایران را مشاهده میکنید. ]7[
از آنجایی که هر داروی ژنریک ممکن است توسط چندین شرکت مختلف تولید شود، تعداد اقلام دارویی بیشتر از تعداد داروهای ژنریک است. بر اساس آخرین آمار 6099 قلم دارو در داخل کشور تولید میشود. همچنین 2515 قلم دارو نیز از خارج از کشور تأمین میشود. همچنین 335 قلم دارو با منشأ طبیعی وجود دارد. لذا در مجموع در زنجیره تأمین دارو 8949 قلم دارو وجود دارد که تأمین به موقع و ردیابی آنها مسئله مهمی میتواند باشد.
5- مزایای پیاده سازی راهکارهای GS1 برای زنجیره تأمین دارو ایران
استانداردهای کدینگ GS1 باعث تسهیل فرآیندها در کلیه زنجیرههای تأمین میشود. این استانداردها و راهکارها برای زنجیره تأمین دارو ایران میتواند مزایایی به همراه داشته باشد که در ادامه به آنها پرداخته میشود.
یکی از مزایای استفاده از استانداردهای GS1 امکان تشخیص داروهای تقلبی موجود در بازار است. هرچند تا کنون راهکارهای مختلفی جهت تشخیص اصالت دارو در ایران تست شده است، اما هنوز نتایج محسوسی کسب نشده در صورتی که استفاده از راهکارهای GS1 در برخی کشورها، نتایج مطلوبی را حاصل نموده است.
یکی از دیگر مزایای استفاده از استانداردهای GS1 افزایش شفافیت زنجیره تأمین است. با این کار از قاچاق کالا میتوان جلوگیری نمود.
سازمان غذا و دارو محدودیتهایی برای توزیع دارو در نظر گرفته است. برای مثال برخی داروها فقط باید توسط پزشک دارای تخصص خاص تجویز شده باشد یا برخی داروها فقط جهت پخش در داروخانه بیمارستانها میباشند. با افزایش شفافیت زنجیره تأمین و استفاده از کدهای استانداردهای GS1 میتوان این محدودیتها را کنترل نمود.
با استفاده کدهای سریالی میتوان کلیه فرآیندهای تولید و توزیع یک دارو را ثبت نمود و لذا در صورت نیاز به جمع آوری یک سری خاص از داروها به سادگی میتوان با کمک این کدها اقدامات لازم صورت گیرد. همچنین امکان تشخیص اصالت دارو و عبور از کانالهای قانونی وجود دارد.
همچنین با استفاده از راهکارهای GS1 میتوان از ذخیره داروها جلوگیری نمود و حتی استراتژی موجودی صفر را پیاده سازی کرد. این کار از طریق سفارشدهی اتوماتیک امکانپذیر است.
همچنین ارائه کاتالوگ الکترونیکی برای محصولات دارویی یکی از راهکارهایی است که پیش روی زنجیره تأمین دارو ایران وجود دارد.
6- جمع بندی
با توجه به اهمیت ویژه دارو، حل مشکلات زنجیره تأمین این کالا بسیار مهم است. زنجیره تأمین دارو در ایران یک زنجیره بزرگ با تبادلات مالی بالا است. در ایران 120 شرکت تولیدکننده و 180 شرکت واردکننده دارو به تأمین 8949 قلم دارو میپردازند. 59 شرکت پخش سراسری این تعداد اقلام دارویی را به 10224 داروخانه در سراسر کشور میرسانند. با توجه به گزارش سازمان جهانی سلامت حدود 10 درصد داروهای مصرف شده در ایران تقلبی هستند. داروهایی که تشخیص تقلبی بودن آنها با چشم تقریباً غیر ممکن است. از سویی بزرگی بازار دارو باعث شده که قاچاق دارو به خصوص برای داروهای خاص و گرانبها رواج داشته باشد. حل این مشکلات در این زنجیره تأمین پیچیده بدون استفاده از راهکارهای استاندارد GS1 تقریباً غیر ممکن است. استفاده از GS1 علاوه بر مبارزه با قاچاق و جعل دارو مزایایی همچون افزایش شفافیت زنجیره تأمین، امکان سفارشدهی اتوماتیک، کاهش ذخیره ایمنی و ردیابی در زنجیره تأمین را به همراه دارد. همچنین استفاده از این راهکارها باعث افزایش معنیدار بازگشت سرمایه و بهبود اعتبار برند محصولات میشود.
مراجع
[1] Maryam Pourahmadi, The Power of GS1 Standards in Pharmaceutical Supply Chain, E-Code Magazine, No. 2, September 2015.
[2] “Counterfeit Medicines,” Fact sheet No. 275, World Health Organization, November 2006.
[3] Ibid.
[4] Katrina Megget, “Drug theft costs industry up to $1bn a year,” October 2, 2007, https://www.in-pharmatechnologist.com/ Industry-Drivers/Drug-theft-costs-industry-up-to- 1bn-a-year.
[5] “Life Sciences Supply Chain Evolution,” Health Industry Insights, (June 2008).
[6] آمارنامه دارویی ایران، سازمان غذا و دارو، سال 1393
[7] آمار منتشر شده در وبسایت سازمان غذا و دارو، سال 1395