ماهنامه شماره 31 (اسفند ماه 1396)

1. مقدمه

در طی سه دهه اخیر روند جهانی‌شدن اقتصاد موجب افزایش چشمگیر تجارت بین‌المللی در سطح جهان شده است. شواهد ناظر بر اين موضوع آشکار و فراوان است. به‌عنوان‌مثال صادرات کالا در سطح جهان‌بین سال‌های 1980 تا 2010 بیش از 663 درصد رشد داشته است. این موضوع نشئت‌گرفته از روند آزادسازی تجارت و تسهیل آن در سطح بین‌المللی و توسعه شبکه جهانی حمل‌‌ونقل بوده است.

با آزادسازی تجارت بين‌الملل و افزایش حجم تجارت در کشورهای جهان، جامعه بين‌الملل بر تسهیل هر چه بیشتر تجارت تمرکز کرد. با گذر از تفکر تولید داخلی برای خودکفایی ملی به تفکر عرضه و تقاضای جهانی در دهه‌های 1980 و 1990 و تشکیل بلوک‌های اقتصادی مانند گات و سازمان تجارت جهانی، موانع تعرفه‌ای تجارت در بین کشورهای جهان کاهش یافت. این موضوع تمرکز جامعه جهانی را به کاهش موانع غیرتعاملی‌ای تجارت در کشورها معطوف کرد. موانعی که اثر بازدارنده بر تجارت داشته و یا موجب کندی چشمگیر آن می‌شد.

یکی از مسائل بارز همواره مطرح در این زمینه، حجم مستندات و اقدامات کنترلی موجود بر روی جریان تجارت بين‌الملل در کشورهای جهان است. تعدد مراجع و طرف‌های ذی‌ربط و ذینفع در نظارت یا اجرای تجارت، کنترل‌ها و پردازش‌های مکرر و مستقل آن‌ها و الزام به ارائه اطلاعات محموله‌های تجاری به هر یک از آنان، در شمار بزرگ‌ترین موانع غیرتعرفه‌ای رونق تجارت بین‌المللی به شمار می‌آمد. ازاین‌رو در اواخر قرن بیستم و اوایل هزاره سوم میلادی، جامعه بين‌الملل به صرافت افتاد که با تسریع گردش کار و اطلاعات و به حداقل رساندن مراحل و زمان اجرای آن‌ها در جریان دهی و کنترل و نظارت بر محموله‌های تجاری به تسهیل و روان‌سازی تجارت بين‌الملل کمک کند. این روند موجب توسعه مفهوم «پنجره واحد تجارت» در سطوح ملی و بین‌المللی گردید. مفهومی که عمیقاً متأثر از پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده و عملاً دارای اتکای تام و تمام به آن است. در جهان امروز توسعه پنجره واحد تجارت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهبردهای تسهیل تجارت بين‌الملل در هر کشور شناخته می‌شود.

1. پنجره واحد تجارت

پنجره واحد تجارت يكي از مفاهيم کاربردی و مدرن تسهيل تجارت در جهان است. طبق تعريف كميسيون اقتصادی اروپایی ملل متحد (UNECE) پنجره واحد تجارت تسهیلات هوشمندی است که به طرف‌های مشارکت‌کننده در آن امکان مي‌دهد تا اطلاعات استانداردسازی شده حمل‌ونقلي و تجاری خود را عمدتاً به‌صورت الکترونيكي، از يك مجرای ورودی در اختيار يك مرجع قرار مي‌دهند تا کليه الزامات مرتبط با رویه‌های واردات، صادرات و ترانزيت را برآورده سازد. به‌این‌ترتیب جريان‌های متکثر و متفرق اطلاعات و کار که برای پردازش محموله‌های تجاری در چرخه‌های نامنسجم، موازی و يا متنافر گردش کار و اطلاعات دستگاه‌ها، نهادها و بنگاه‌ها، به‌صورت کاناليزه از يك مبدأ و در يك نوبت از متقاضي بازرگان دريافت شده است، از همان محل بر اساس يك نقشه فرايندي بين طرف‌های ناظر و مجری در شبکه تجارت ملي و بين‌المللي توزيع مي‌شود. چنان‌که از تعريف ارائه‌شده برمی‌آید، سامانه پنجره واحد تجارت در پي ساماندهي و بهبود تجارت بين‌الملل از طريق القای تفکر سيستمي و فرآیند گرایی، در روال اجرای آن است. اين سامانه از یک‌سو در پي شناسایی اجزای سيستم تجارت، برهم‌کنش‌ها و روابط بين آن‌ها و نحوه تأثير و تأثر آن از شرايط محيطي است؛ و از سوی ديگر در پي شناسایی فرآيندهای تکرارپذيري در اين سيستم و ساماندهي، بازآرایی و يا بهبود آن‌ها برای افزايش ارزش‌افزوده کسب‌شده در اين سيستم (در قالب درآمد، صرفه‌جویی در هزينه‌ها، کاهش زمان، روان‌سازی جریان تجارت و غيره) است. سیستم پنجره واحد تجارت اهداف زير را در زمینه تسهیل تجارت دنبال می‌کند:

1. تسریع و تسهیل گردش کار و اطلاعات در امر تجارت و فرایندهای مرتبط با آن؛
2. بهبود سطح بسیج منابع موردنیاز برای تجارت در جامعه و نزد بازرگانان؛
3. صرفه‌جویی در هزینه و زمان مورد صرف برای تحقق تجارت برای جامعه و بازرگان؛
4. افزایش شفافیت در جریان‌های درآمدی ناشی از تجارت و اظهار صحیح آن‌ها؛
5. افزایش شفافیت، انسجام و پیش‌بینی پذیری در جریان‌های تجارت.
6. افزایش قابلیت نظارت بر جریان‌های تجارت؛
7. توانمندسازی کشور در زمینه مدیریت ریسک‌های مرتبط بر امر تجارت بين‌الملل (مانند فساد، قاچاق، تروریسم و غيره) و افزایش امنیت در جریان‌های تجارت.

در این راستا، مفهوم سیستم پنجره واحد تجارت ازنظر کارکردی، مزایای زیر را فراهم خواهد آورد:

1. ورود/اظهار اطلاعات در یک نوبت از طریق یک مجرای اطلاعاتی؛
2. ارسال اطلاعات موردنظر برمبنای اظهار یادشده به نهادها و دستگاه‌های نظارتی و اجرایی مرتبط؛
3. قابلیت کاربرد مجدد و مکرر داده‌های واردشده بدون نیاز به ورود مجدد آن‌ها؛
4. پاسخگویی متمرکز به درخواست‌ها و پیگیری‌ها از یک نقطه؛
5. استانداردسازی/هماهنگ‌سازی داده‌ها؛
6. پردازش ترکیبی و برخط تراکنش‌ها؛
7. ایجاد قابلیت گزارش دهی برخط

شكل 1: گردش اطلاعات در جامعه برخوردار از سيستم پنجره واحد تجارت و جامعه فاقد آن

شكل 2: ميزان افزايش يكپارچه‌سازي و نفوذ در زنجيره کسب‌وکار

در تطوّر گونه‌های پنجره واحد تجارت با گذر زمان باید به یادداشت که پنجره واحد تجارت مفهومی برخاسته از تفکر سیستمی و فرایندی در زمینه تسهیل تجارت است و نه یک محصول فناوری اطلاعات. چنان‌که انتظار می‌رود پیاده‌سازی این تفکر مستلزم معماری سیستم تجارت در سطوح محلی، ملی و منطق‌هايی است که کاری فوق‌العاده پیچیده و پرهزینه است. ازاین‌رو اغلب پیاده‌سازی سیستم پنجره واحد تجارت به‌صورت پروژه‌ای گام‌به‌گام به اجرا درمی‌آید. این پروژه معمولاً در چهار مرحله توسعه گمرک الکترونیک، توسعه نقاط تجاری، کاربرد تبادل الکترونیک داد‌ه‌ها به انجام می‌رسد. اجازه بدهید، نگاهی به هر یک از مراحل بیندازیم:

گمرک الکترونیک

آغاز تفکر سیستم پنجره واحد تجارت در توسعه گمرک خودکار برمبنای سیستم آسیکودا (ASYCUDA) به ابتدای دهه 1980 بازمی‌گردد. پس‌ازآن سازمان جهاني GS1 با استفاده از استاندارد‌هاي خود و ايجاد یک‌زبان مشترك بين كشور‌هاي جهان توانست زیرساخت لازم براي ايجاد پنجره واحد تجارت را ايجاد كند. استفاده از اين استاندارد‌ها امکان مدیریت تمام‌رویه‌های تجارت را در گمرک ایجاد مي‌کند. با استفاده از اين استاندارد‌ها علاوه بر دریافت اطلاعات دقیق از تجارت بین ملل جهان گمرکات کشورهای جهان نیز از آن بهره برده‌اند و توانسته‌اند با استفاده از آن تغييرات بنيادي در سازوکار خود ايجاد كنند. ازجمله دستاوردهای این استاندارد‌ها می‌توان به بهبود در تحصیل درآمدهای گمرک، تسهیل کارایی و رقابت‌پذیری تجارت از طریق کاهش هزینه و زمان تراکنش‌ها، بهبود امنیت در جریان تجارت از طریق ساده‌سازی رویه‌های کنترل محموله‌ها، ترانزیت و ترخیص کالاها، کمک به مبارزه با فساد از طریق افزایش شفافیت تراکنش‌ها و سوق دادن گمرکات جهان به‌سوی توسعه پایدار از طریق کاهش استفاده از اسناد کاغذی و جایگزینی آن با اسناد و تراکنش‌های الکترونیک اشاره کرد. استاندارد‌هاي GS1 در حال حاضر يكي از پرکاربردترین استاندارد‌هايي است كه در بیش از گمركات 80 کشور از آن استفاده مي‌كنند.

نقطه تجاری

مفهوم «نقطه تجاری» حاصل تفکر شبکه گستری و توسعه خوشه‌ای در عرصه تجارت بين‌الملل است. برمبنای تعریف فدراسیون جهانی نقاط تجاری (WTPF)، نقطه تجاری به مجموعه‌ای از اطلاعات مرتبط با تجارت اطلاق می‌شود که داده‌های مربوط به فرصت‌های بازار، تأمین‌کنندگان و مشتریان بالقوه، مقررات و الزامات تجارت و سایر موارد را در اختیار بازرگانان بالفعل و بالقوه قرار می‌دهد. ازآنجاکه کلیه نقاط تجاری به «شبکه جهانی نقاط تجاری (GTPNET)» متصل بوده و مجهز به ابزارهای مؤثر ارتباطات هستند، هر نقطه تجارت حکم درگاهی به شبکه جهانی تجارت را دارد. در سیستم نقطه تجاری، بازرگانان و افراد مستعد تجارت، نه‌تنها در جایگاه کاربران اطلاعات راهبردی تجاری قرار می‌گیرند، بلکه نقش تأمین‌کنندگان کالا و خدمات را نیز می‌یابند. بازرگانان می‌توانند با استفاده از سامانه نقطه تجاری، بازارهای مستعد برای محصولات خود را یافته و از رويه‌ها و الزامات قانونی حضورشان در آن بازارها اطلاع کامل حاصل کنند.

تبادل الکترونیک داده‌ها (EDI)

با پیشرفت و رواج فناوری اطلاعات در انتهای دهه 1980 و ابتدای دهه 1990، کسب‌وکارها و بنگاه‌های تجاری به تبادل الکترونیک داده‌ها بین یکدیگر روی آوردند. تبادل الکترونیک داده‌ها دربرگیرنده شیوه‌های ارتباطات الکترونیکی است که استانداردهایی را برای تولید پیام‌هایی از طریق ساختاردهی به داد‌ه‌ها و تبادل این پیام‌ها بین ابزارهای الکترونیکی فراهم می‌کند.

اتخاذ این استانداردها در سطح بنگا‌ه‌ها، مؤسسات، نهادها و دستگاه‌ها و حتی ملت‌ها راهگشای تبادل الکترونیکی اسناد بین آن‌ها شده است. در تعریف موسسه ملی استانداردها و فناوری ایالات‌متحده (1996)، تبادل الکترونیک داده‌ها به این صورت تعریف‌شده است: تبادل رایانه به رایانه پیام‌های صورت‌بندی شده‌ای که در حکم اسنادی به‌غیراز ابزارهای پولی هستند. تبادل الکترونیک داده‌ها متضمن تبادل دنبال‌های از پیام‌ها بین دو طرف است که هرکدام از آن‌ها می‌تواند فرستنده یا گیرنده پیام باشد. باید توجه داشت که پیا‌م‌های EDI صرفاً برای پردازش رایانه‌ای طراحی‌شده‌اند و کد سازی و کدگشایی آن‌ها اساساً فارغ از مداخله انسانی است. پرکاربردترین استاندارد تبادل الکترونیک داده‌ها در تجارت بين‌الملل در سطح جهان، استانداردهای GS1 است كه بر اساس استاندارد‌هاي EDIFACT که در سازمان ملل متحد تدوین‌شده است، عمل مي‌كند. تبادل الکترونیک داده‌ها معمولاً از طریق پست الکترونیک و یا شبکه‌های ارزش‌افزوده (VAN) صورت مي‌گيرد.

شكل 3: طیف عاملان فعال در سیستم جامع بندری

بهره‌برداری جهانی از استانداردهای EDI در سه دهه اخیر، موجب پیشبرد تجارت بين‌الملل در جهان از طریق معرفی شیوه‌های تجارت الکترونیک شده است. پنجره واحد گمرک، با شکل‌گیری بستر تبادل الکترونیک داده‌ها برای تحقق تجارت الکترونیک در ملل، معمولاً حرکت به‌سوی توسعه پنجره واحد تجارت ملی شتاب مي‌یابد. اولین گام در این زمینه معمولاً از تشکیلات گمرک آغاز می‌شود و به توسعه پنجره واحد گمرکی می‌انجامد. پنجره واحد گمرکی واسط بین جمعیت تجار و بازرگانان و نهاد گمرک کشور است، اما جامع تمام خدمات و مجوزها و اسناد موردنیاز برای ترخیص محموله‌های تجاری از گمرک نیست. درواقع خدمات و اسناد مورد ارائه توسط سایر نهادهای دولتی OGAs در آن عرضه نمی‌شود. ازجمله کشورهایی که این سیستم در گمرک آن‌ها برقرارشده است، می‌توان به استرالیا و جزایر موریس اشاره کرد.

1. سیستم جامع بندری

در بسیاری از کشورهای جهان، توسعه پنجره واحد تجارت ملی حول کسب‌وکار بندرها شکل‌گرفته است. این‌گونه سیستم‌ها، اغلب به‌عنوان سیستم جامعه بندری (PCS) شناخته مي‌شوند. این روند از اوایل دهه 1990 در صنعت بنادر موردتوجه جهانی واقع‌شده و بستر تجسم یافتن همکاری و مشارکت بین عاملان مختلف تأثیرگذار در بندر است. هدف اصلی سیستم جامعه بندری، اعمال مدیریت بندر بر جریان‌ها و سیستم‌های حمل‌ونقلی موجود در منطقه است. این کار با تقویت جریان اطلاعات لجستیکی بین طیف عاملانی است که در توزیع جریان‌های حمل‌ونقلی وارد به بندر از پیش‌کرانه تا پس‌کرانه نقش دارند. ازجمله سامانه‌های کارکردی که در غالب سیستم‌های جامعه بندری در سطح جهان موردتوجه هستند، مي‌توان به سامانه مدیریت تردد شناورها، سامانه مدیریت جریان کانتینر، سامانه مدیریت درب پایانه، سامانه کنترل و امنیت و سامانه ره‌گیری اشاره کرد. كه تمامي بر اساس استاندارد‌هاي بين‌المللي GS1 طرح‌ريزي و توسعه داده‌شده‌اند. سیستم جامعه بندری می‌تواند با افزایش کارایی، قابلیت ارتباطی، انسجام سازی، نوسازی و پایدارسازی توسعه، موجب افزایش رقابت‌پذیری بندر و افزایش کنترل بر عملیات آن شود. ازجمله مشهورترین سیستم‌های جامعه بندری جهان می‌توان به سیستم‌های DAKOSY در بندر هامبورگ، Portbase در بندر روتردام، FCPS در بندر فلیک سستو، APCS در بندر آنتورپ و بسیاری دیگر اشاره کرد.

بر اساس تعریف ASEAN، پنجره واحد تجارت، به سیستمی قابل اطلاق است که اطلاعات صرفاً یک‌بار در آن وارد شود؛ پردازش داده‌ها و اطلاعات در آن در یک نوبت و به‌صورت هم‌زمان اجرا شود، امکان تصمیم‌سازی یک نوبتی را برای مرجع گمرکی فراهم کند تا بتواند برمبنای اخذ صلاحدید و تصمیم سایر دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و انتقال به‌موقع آن‌ها به گمرک، تصمیم لازم را در مورد ترخیص کالاها اتخاذ کند. به عبارتی توسعه پنجره واحد تجارت مستلزم آن است که سیستم مزبور شامل تمام نهادهای دولتی تأثیرگذار بر تجارت بوده و باهدف تسهیل تجارت در جهت برآورده ساختن و ارتباط دادن الزامات و نیازهای این نهادها عمل کند. این کار در عمل بسیار دشوار است؛ چراکه هر یک از نهادهای دولتی اغلب متشکل از چندین بخش مجزا هستند که به دلایل فناورانه و یا برمبنای شیوه ارائه خدمات به ارباب‌رجوع دارای ارتباط بسیار اندکی باهم هستند. این سیستم‌های دولتی عریض و طویل اغلب به‌عنوان سیلوهای اطلاعاتی مستقل در فرایند تسهیل تجارت عمل مي‌کنند. تعداد برنامه‌های دولت الکترونیک که ارتباط، تبادل و تعامل این سیلوهای اطلاعاتی را در فرایند تسهیل تجارت مدنظر قرار داده باشد، در جهان بسیار اندک است. شاید یکی از نمونه‌های موفق پنجره واحد تجارت، سامانه ترِیدنِت (TradeNet) در کشور سنگاپور باشد. این سیستم که توسعه آن از سال 1985 آغازشده، بیش از 20 سال است که به‌صورت وب پایه درآمده و امکان ارسال مدارک محموله‌های تجاری را در هر ساعت از روز و از هرکجای جهان برای ارباب‌رجوع فراهم می‌کند. این سیستم مدارک مزبور را ظرف مدت سه ثانیه پردازش کرده و آن را برای 35 نهاد دولتی مرتبط از طريق EDI ارسال مي‌كند. نتایج حاصل از بررسي‌ها و اقدامات 35 نهاد ذکرشده مرتبط با این سامانه، به‌طور متمرکز در این سیستم به اطلاع گمرک رسیده و تصمیمات مورد اتخاذ گمرک از طریق آن در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مشتری ابلاغ می‌شود. برخی از برنامه‌های توسعه پنجره واحد تجارت از این حد نیز فراتر رفته و علاوه بر تمرکز بر ارتباطات فی‌مابین دولت– كسب‌وكار (B2G) و دولت–دولت (G2G)، دامنه شمول خود را به ارتباطات فی‌مابین کسب‌وکارــ کسب‌وکار (B2B) گسترش داده‌اند. این سامانه‌ها اغلب دربرگیرنده ابزارها و تراکنش‌های مالی تجارت (مانند اعتبار اسنادی، ضمانت‌نامه، بارنامه)، اسناد بازرگانی (مانند مدارک سفارش خرید/فروش، تأیید سفارش، محموله بندی، صورتحساب و غيره) نیز هستند. این رویکرد به نضج گرفتن تفکر تجارت الکترونیک (Paperless Trade) منجر شده است. ازجمله سامانه‌های توسعه‌یافته بر اساس این تفکر، می‌توان به شبکه تجارت و حمل‌ونقل دیجیتال (DTTN) هنگ‌کنگ، سامانه یو-ترِید هاب (U-Trade Hub) کره‌ جنوبی و سامانه ترِید اِکسچِینج (Trade Xchange) سنگاپور اشاره کرد. توسعه سیستم‌های پنجره واحد تجارت در این سطوح با چالش‌های فراوانی مواجه است.

اول آنکه اغلب فرایندهای کسب‌وکار، به‌ویژه در سطوح فراملی، مبتنی بر مستندات چاپی هستند. اغلب بانک‌ها و حتی نهادهای دولتی ناظر همچنان برای تصدیق و صحه‌گذاری به مطالبه اسناد چاپی، می‌پردازند. گرچه این نهادها به‌تدریج به گذار به‌سوی الکترونیک کردن مستندات فرایندهای خود روی آورده‌اند، اما این گذار به سال‌ها زمان نیاز دارد. دوم آنکه برخلاف ارتباطات فی‌مابین دولت ــ کسب‌وکار (B2G) و دولت ــ دولت (G2G) که در آن الزامات و ابلاغات بخش دولتی می‌تواند تضمین‌کننده استفاده از سامانه پنجره واحد تجارت باشد، این الزامات را نمی‌توان به حوزه ارتباطات کسب‌وکار ــ کسب‌وكار (B2B) بسط داد. واقعیت آن است که گزینه‌های فراوان دیگری به‌غیراز تبادل مستندات الکترونیک در اختیار کسب‌وکارها قرار دارد و آن‌ها در این زمینه برمبنای هزینه تراکنش عمل می‌کنند. ازاین‌رو حجم تراکنش سامانه‌های پنجره واحد تجارت امتدادیافته با سطوح مورد انتظار در آن‌ها فاصله دارد.

پنجره واحد تجارت منطقه‌ای و جهانی

با توسعه بیشتر سامانه‌های پنجره واحد تجارت ملی، شاهد انگیزه بیشتری برای توسعه ارتباطات بین کشورها، منطقه‌ها و قاره‌های جهان هستیم. مدلی که هم‌اکنون مدنظر قرار دارد، ناظر بر تبادل اطلاعات تجاری بین پنجره واحد تجارت ملی در سطح فراملی ملت به ملت (N2N) است. ASEAN یکی از اولین نهادهایی است که به مفهوم‌پردازی در زمینه راه‌اندازی یک پروژه پنجره واحد تجارت منطقه‌ای پرداخته است. در سال 2005، این نهاد به انعقاد تفاهم‌نامه‌ای در زمینه توسعه و اجرای پنجره واحد تجارت اقدام کرد و در سال 2006 پروتکلی را برای تأسیس آن مقرر نمود. این پنجره واحد، اولین پنجره واحدي است که در پی ارتقاء سطوح ارتباطات تجارت در سطح منطقه‌ای است و در تعریف آن چنین آمده است: محیطی امن که پنجره‌هاي واحد تجارت ملی در آن یکپارچه‌سازی شده و به اجرا درمی‌آیند. پنجره واحد تجارت ASEAN عرضه دارنده تسهیلات منطقه‌ای برای مسیردهی و ارتباطات اطلاعات مرتبط با تجارت و گمرک و داده‌های موردنیاز برای ترخیص گمرکی در سامانه‌های پنجره واحد تجارت ملی است. اطلاعات و داده‌های مرتبط با تجارت و گمرک متعلق به کشورهای عضو بوده و در آن‌ها باقی خواهد ماند. پنجره واحد تجارت ASEAN در سال 2015 مراحل اولیه تست و تصویب عضویت کشورهای عضو را پشت سر گذاشت و در سال جاری میلادی در حال عملیاتی سازی است.

در اتحادیه اروپا نیز دو برنامه توسعه پنجره واحد تجارت به اجرا گذاشته‌شده است: برنامه اول توسعه تک پنجره اداره کل اتحادیه مالیات و گمرک (DG TAXUD) است و برنامه دوم، توسعه تک پنجره اداره کل حمل‌ونقل و ترابری (DG MOVE) است که به تبادل الکترونیک اطلاعات بین عاملان حمل‌ونقل دریایی در اتحادیه اروپا اختصاص دارد. گام بعدی در توسعه پنجره واحد تجارت، دگردیسی این مفهوم برای ارتباط دادن پنجره‌هاي واحد تجارت ملی در قالب‌های تک پنجره گمرکی، سیستم جامعه بندری و تبادل الکترونیکي داده‌ها (EDI VAN) به شبکه‌های جهانی برای تسهیل تجارت فرامرزي و به اشتراک نهادن اطلاعات در سرتاسر زنجیره‌های تأمین است.

1. روندهای بهره‌گیری از فناوری اطلاعات در تجارت

اولین کاربردهای فناوری اطلاعات در فرایند تجارت بين‌الملل به استفاده فراگیر از تبادل الکترونیک داده‌ها در سال‌های دهه 1960 میلادی بازمی‌گردد.

در سال 1974، بهره‌برداری از تبادل الکترونیک داده‌ها در صنعت بانکداری موجب تشکیل جامعه ارتباطات از راه دور مالی بین‌بانکی جهانی (SWIFT) در این صنعت شد. این جامعه در سال 1977 عملیات سوئیفت را در سطح 230 بانک واقع در پنج کشور آغاز کرد. استفاده از پروتکل‌های تبادل الکترونیک داده‌ها (EDI) در تجارت نیز از همان سال‌ها آغاز شد. امروزه با فراگیر شدن اینترنت و فناوری‌های مرتبط با آن، از بهره‌برداری از فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان شرط لازم توسعه سیستم پنجره واحد تجارت یاد می‌شود. هم‌اکنون بسیاری از الزامات فنی پنجره واحد تجارت بر بهره‌برداری از فناوری‌های وب بنیان برای بهبود دسترسی جامعه بازرگانان به پورتال پنجره واحد تمرکزیافته‌اند. استفاده از مرورگرها برای دسترسی به پنجره واحد تجارت به امری متداول تبدیل‌شده و نیاز به استفاده از واسط‌های نرم‌افزاری را به‌مراتب کاهش داده است. این امر دسترسی بازرگانان به پنجره واحد تجارت را به‌مراتب آسان‌تر و تقریباً رایگان کرده است. همچنین انتظار می‌رود دو روند بزرگ در حوزه فناوری اطلاعات در سال‌های آینده در زمینه توسعه پنجره واحد تجارت موفقيت‌آميز باشند؛ این دو روند عبارت‌اند از: رایانش ابری و رایانش تلفن همراه.

رایانش ابری به توسعه برنامه‌های اجرایی دلالت دارد که به تبادل داده با ابرهای داده‌ای ذخیره‌شده در اینترنت و پردازش آن‌ها می‌پردازند. این داده‌ها از افرادی که در سرتاسر زنجیره تأمین فعالیت دارند، اخذشده و همچنین به‌تناسب فعالیت‌ آن‌ها با آنان به اشتراک گذاشته می‌شود. استفاده از رایانش ابری در برخی از طرح‌های پنجره واحد تجارت موردتوجه بوده است. یکی از نمونه‌های بارز، پنجره واحد تجارت، کریدور ترانس ‌کالاهايي است که از رایانش ابری برای اتوماسیون فرایندهای گمرکی و تبادل اطلاعات بین نهادهای گمرک در بوتسوانا، نامیبیا و آفریقاي جنوبی استفاده‌شده است؛ اما کاربرد رایانش ابری در سیستم تک پنجره تجارت با مسائل مهمی چون کیفیت داده‌ها، حفظ امنیت و حریم خصوصی، سوءاستفاده از اطلاعات، اتکاپذیری، مسئولیت‌پذیری، اختیارات قانونی برای دسترسی به داده‌ها و غیره مواجه است. ازاین‌رو به نظر نمی‌رسد که بهره‌برداری از ابرهای داده‌ای عمومی با دسترسی عمومی به محتوای آن‌ها چندان اقبالی در زمینه سامانه‌های پنجره واحد تجارت بیابد. در مقابل، گزینه مقبول‌تر مي‌تواند ابرهای داده‌ای خصوصی باشد که داده‌ها و خدمات در آن‌ها صرفاً به افراد مجاز عرضه می‌شود.

رایانش تلفن همراه و فناوری شناسایی فرکانس رادیویی (RFID) دیگر روند فناورانه‌ای است که شیوه تراکنش‌های تجارت را در سال‌های آینده متحول خواهد ساخت. در سال‌های آینده، نیاز به رایانه‌های شخصی برای ورود و بازیابی داده‌ها به نحو چشم‌گیری کاهش‌یافته و ترکیبی از ابزارهای هوشمند، تبلت‌های مجهز به اسکنر و فناوری‌های انتقال داده بیسیم، صحنه لجستیک و زنجیره‌های تأمین را دگرگون کرده و آن را به محیطی پویا، شفاف و قابل رهگیری و پایش تبدیل خواهد کرد. در چنین سامانه‌ای، داده‌ها و اطلاعات محموله‌های در حال حرکت، در سریع‌ترین زمان ممکن به‌روزرسانی خواهند شد. شیوه‌ها و تجهیزات نوینی که سامانه‌های پنجره واحد را به این ابزارها ارتباط مي‌دهد، جریان سریع داده و اطلاعات را فراهم کرده و توزیع تقریباً هم‌زمان آن‌ها با دریافتشان موجب پدید آمدن مسائل و چالش‌های جدید خواهد گردید. به‌این‌ترتیب در آینده نزدیک، سرعت مدیریت اطلاعات در سامانه‌های پنجره واحد تجارت باید به‌سرعت خطور اندیشه در ذهن ارتقاء یابد.

1. نقش استاندارد‌هاي GS1 در پنجره واحد تجارت بين‌المللي

با توجه به این‌که استاندارد‌هاي GS1 يكي از پرکاربردترین استاندارد‌هاي مورداستفاده در زنجيره‌هاي تأمین مختلف است و به زبان مشترك كسب‌وكار در جهان تبدیل‌شده است، در كمك به ايجاد پنجره واحد تجارت بین‌المللی نقش بسيار مهمي را ايفا كرده است. استاندارد‌هاي GS1 قادر هستند شفافيت اطلاعاتي بهتري را هم براي شركت‌ها و هم دستگا‌ه‌هاي قانون‌گذار ايجاد كنند. اين استاندارد‌ها نيازمندي‌هاي شفافيت كالا را در طول زنجیره تأمین با پاسخ به سؤالات موردنیاز با آنچه، چه کسی، چه زمانی، چه مكاني و به چه علتي در مورد كالا مطرح مي‌شود، تأمین مي‌كند. این امر تمامي اعضاي زنجيره تأمین را قادر مي‌سازد به‌طور منحصربه‌فرد كالاها را شناسایی كرده و سپس به‌طور خودکار اطلاعات مربوط به اقلام، مکان‌ها و رویدادها را ضبط کنند. سپس این اطلاعات از بالادست تا پایین‌دست زنجيره تأمین به اشتراک گذاشته می‌شود تا جریان‌های فیزیکی کالاها را به جریان اطلاعات در سراسر زنجیره تأمین مرتبط سازد.

براي فهميدن اين موضوع كه چطور اين فرآيند رخ مي‌دهد، در زیر نماي ساده‌ای از سطح سلسله‌مراتب نشان داده‌شده است که در آن قلم كالاي قابل‌ردیابی مي‌تواند شامل: يك محموله، یک واحد لجستیک، یک آیتم تجاری و يا یک محصول باشد. كليد‌هاي شناسايي GS1 یک روش استاندارد برای شناسایی هر یک از موجوديت‌ها در زنجیره تأمین را برای همۀ شرکای تجاری فراهم می‌کند.

با استفاده از استانداردهای GS1، هم دولت و دستگاه‌هاي قانون‌گذار و هم شركت‌هاي تجاري مي‌توانند از مزاياي زير بهره‌مند شوند:

• امنیت: با داشتن اطلاعات به‌ لحظه، دقيق و صحيح، هم دولت و دستگاه‌هاي قانون‌گذار و هم شركت‌هاي تجاري مي‌توانند مدیریت ریسک را بهتر انجام دهند.
• ایمنی: استاندارد‌هاي GS1 احراز هویت محصولات واقعی را ساده‌تر می‌کند تا با اين روش از ورود كالا‌هاي تقلبي و مضر به زنجيره تأمین جلوگيري كنند.
• ردیابی: استاندارد‌هاي GS1 با ايجاد شفافيت اطلاعاتي محصول و تاريخچه سفر محصول در طول زنجيره تأمین بين‌المللي، مي‌تواند كمك بسياري در شناسايي محصول در هنگام ورود به مرز‌ها كند.
• بهره‌وري: با استفاده از استاندارد‌هاي GS1 دولت و دستگاه‌هاي قانون‌گذار و همچنين شركت‌هاي تجاري مي‌توانند سريع‌تر تصميم‌گيري كرده و بهتر زنجيره تأمین را مديريت كنند و به حركت محصولات در طول زنجيره تأمین سرعت دهند. اين موضوع باعث كاهش هزينه‌ها و افزايش بهره‌وري در زنجيره تأمین‌ مي‌شود.
• ايجاد قابليت تعامل و همكاري: با ايجاد يك سيستم استاندارد شرکت‌ها قادر خواهند بود با گمركات و سازمان‌هاي دولتي به‌خوبی شركت‌هاي صنعتي همكاري و تعامل داشته باشند.

مورد کاربردی:

همان‌طور که قبلاً اشاره شد براي دولت‌ها و شرکت‌ها اين موضوع آشكار و روشن است كه خودكار‌سازي فرآيند مدیریت مرزی و فرامرزي منجر به انتقال سریع‌تر كالا و دقیق‌تر شدن اطلاعات محصول و شفافيت در زنجيره تأمین مي‌شود. کانادا و ایالات‌متحده آمریکا، یکی از بزرگ‌ترین شركاي تجاری در جهان هستند و هرروزه كالا و خدمات زيادي باارزش 1.6 میلیارد از مرز‌هاي اين دو كشور عبور مي‌كند. در سال 2011، نخست‌وزیر هارپر و پرزیدنت اوباما برنامه‌های مرزی مشترک را اعلام كردند که اين برنامه شامل تعهد به ایجاد طرح يك پنجره واحد تجاري در هر دو طرف مرز بود. سازمان GS1 کانادا با همكاري دولت کانادا و به‌ویژه آژانس خدمات مرزی کانادا و دیگر سازمان‌های دولتی با مشاركت يكديگر فرصت ايجاد يك پنجره واحد را ايجاد كردند.

استانداردهای GS1 با ايجاد قابلیت تعامل و همکاری، قابلیت ردیابی و تأیید اعتبار براي دولت منجر به تشكيل پنجره واحد شد. كد جهاني قلم كالاي تجاري (GTIN) پایه‌ای برای ایجاد یک‌زبان جهانی مشترك برای محصولات هستند و به‌عنوان یک شناسه بالقوه کالا برای استفاده در ابتکار پنجره واحد شناخته‌شده است. GTIN‌ها می‌توانند برای شناسایی محصولات ورودی توسط صاحب برند و مدل استفاده شوند. دیگر کلیدهای GS1 ممکن است برای یکپارچگی بیشتر در زنجيره تأمین استفاده مي‌شود، مانند شماره جهانی مکان (GLN) كه برای شناسایی منحصربه‌فرد مکان فیزیکی یا شرکای تجاری مانند تولید‌کنندگان استفاده مي‌شود. کد كانتينر مرسوله ارسالي (SSCC) می‌تواند برای شناسایی منحصربه‌فرد واحدهای لجستیکی استفاده شود. مزایای دیگر استفاده از استانداردهای GS1 در ذیل اشاره‌شده است:

شكل 4: مزايا استفاده از پنجره واحد تجارت بر اساس استاندارد‌هاي GS1

1. نتیجه‌گیری

در جهانی زندگی مي‌كنيم که اقتصاد ملت‌ها در آن به نحو بی‌سابقه‌ای متکی به تجارت شده است. حضور و رقابت‌پذیری کشور در عرصه اقتصاد نیازمند تسهیل تجارت بين‌الملل و تقویت ساختاری آن است. توسعه مفهوم پنجره واحد تجارت، یکی از روندهای بسیار مهمی است که با به‌کارگیری دید سیستمی و فرایندی تجارت بین‌الملل و بهره‌جویی از ابزارهای فناوری اطلاعات، تحول شگرفی را در تجارت بين‌الملل به وجود آورده است. پنجره واحد تجارت مفهومی است که بر یکپارچه‌سازی فرایندهای تجارت بين‌الملل برای افزایش کارایی و اثربخشی در آن دلالت دارد و این امر به‌ویژه برای کشوری مانند جمهوری اسلامی ایران که می‌تواند نقش درگاه تجارت بين‌الملل را در مناطق آسیای میانه و خاورمیانه ایفا کند، بسیار حیاتی است. برای آنکه بتوانیم تأثیر و نفوذ تجاری خود را در عرصه جهانی افزایش داده و درعین‌حال کارایی بالاتری را در بدنه تجارت کشور افزایش دهیم، نه‌تنها باید در این زمینه با جامعه جهانی همگام شویم، بلکه باید در آن پیشتاز شویم. استانداردهاي جهاني GS1 ابزاري است كه مي‌تواند ما را رسيدن به اين چشم‌انداز مهم ياري رساند.