ماهنامه شماره 22 (خرداد ماه 1396)

1. مقدمه

در سال‌هاي اخير توجه به محيط زيست، خصوصا در مسائل مرتبط با توسعه صنعتي ميان مردم و شركت‌ها افزايش يافته‌است. با توجه به افزايش آگاهي در مورد محيط زيست در سراسر جهان، مفهوم مديريت زنجيره تامين سبز پررنگتر شده‌است. همچنين توجه خاصي كه بر فرآيندهاي عملياتي در زنجيره تامين وجود دارد، سبب ايجاد دورنماي سبزتري از اقدامات و ابتكار عمل‌ها در مديريت زنجيره تامين سبز (GSCM) شده‌است. بدين ترتيب مي‌توان نقشه‌راهي براي يكپارچه‌سازي انديشه‌هاي زيست محيطي به سوي مديريت زنجيره تامين متصور شد.

1. مديريت زنجيره تامين سبز (GSCM)

با افزايش آگاهي جامعه در خصوص محيط زيست، چالش‌هاي زيست محيطى و تاثيرات آن بر فعاليت‌هاي مختلف به مسئله مهمي تبديل شده است. چنين به نظر مي‌رسد كه اين امر در نتيجه قانون‌گذاري و اعمال قوانين و مقررات جديد در كشورها صورت گرفته‌است. بدين ترتيب تعداد ضوابط مرتبط با مديريت زنجيره تامين سبز هر سال رو به افزايش است.

با در نظر داشتن جامعيت اثرات آني و اتفاقي بر محصولات و فرآيندها در محيط زيست، مي توان GSCM را نمونه توسعه يافته مديريت زنجيره تامين سنتي دانست. اين زنجيره تمامي اجزاي زنجيره سنتي را در بردارد و علاوه بر آن بازيابي، بسته‌بندي، استفاده مجدد و يا عمليات باز توليد محصولات را شامل مي‌شود.

مديريت زنجيره تامين سبز، حوزه به كارگيري انديشه‌هاي سبز با تمامي اجزاي آن در فعاليت‌هاي زنجيره تامين و لجستيك شركت‌هاست از جمله منابع سبز، محصولات سبز، لجستيك سبز، حمل و نقل سبز، لجستيك معكوس و انبارداري سبز. همچنين خريد و كسب سود سبز، بازاريابي سبز، توزيع سبز، و جابجايي مواد سبز را مي‌توان از فعاليت‌هاي GSCM دانست.

شركت‌ها به ابتكار عمل در فعاليت‌هاي مديريت زنجيره تامين سبز مانند كسب سود، توليد، توزيع و بازيابي گرايش پيدا كرده‌اند. بدين ترتيب، GSCM مي‌تواند به عنوان يك موضوع مرتبط با مديريت زنجيره تامين، براي كاهش تاثيرات محيطي بر اقدامات و فرآيندهاي صنعتي حاضر در سراسر جهان مطرح شود.

1. چارچوب نظری فعالیتهای لجستيك سبز در خرده‌فروشی

به طور سنتی، خرده فروشی به عنوان یک صنعت مهم در حوزه محیط زیست مطرح نبوده است. علاوه بر این، جامعه علمی اثرات زیست محیطی ناشي از خرده فروشی را رد می‌کند. نکته جالب این است که از سال 1972 تا 1999 تنها یک کار علمی مرتبط با جنبه‌های زیست محیطی خرده فروشی صورت گرفته است. بنابراین همراه با توسعه اقتصاد جهانی، دامنه فعالیت‌های اقتصادی خرده‌ فروشان گسترده شده و خرده فروشان (به خصوص خرده فروشان موادغذایی) اقدام به اجرای رفتارهای مسئولانه زیست محیطی کرده‌اند.

زمانی که بحث در مورد مسئولیت زیست محیطی و آگاهی سبز مطرح می‌شود، عموما تمرکز بر روی تولیدکنندگان است. علاوه بر مسئولیت اجتماعی، مسئولیت زیست محیطی نیز اغلب در گزارشات پایداری خرده فروشان گنجانیده شده‌است. ادبیات موضوع مجموعه وسیعی از ابتکار عمل‌های خرده فروشان در ذخیره‌سازی و زنجیره تامین را نشان می‌دهد. حقیقت امر این است که حدود 80% اثرات زیست محیطی محصولات به‌فروش رفته توسط خرده فروشان، در کارخانه صورت گرفته و تنها 20% آن مربوط به فعالیت‌های فروشگاهی بوده است.

1. مفاهیم زنجیره تامین و لجستیک سبز

در این بخش مفاهيم مرتبط با اقدامات مسئولانه زیست محیطی مانند تدارکات سبز، زنجيره تامين سبز، انبارداري سبز، حمل و نقل سبز، لجستيك معكوس بيان مي‌شود.

الف) تدارکات سبز: در فرآیند تدارکات سبز خرده فروشان باید درجه سبز را برای خود محصول و بسته‌بندی محصول در نظر داشته‌باشند و با دادن امتیازات بیشتر برای رسیدن به درجه سبز، سازندگان را به حرکت در جهت سبز وادارند. بنابراین ایجاد تعادل میان نظریه‌ها و به‌کارگیری آنها در تدارکات سبز با توجه به فرآیند کند به کارگیری آنها جای تردید دارد.

ب) زنجيره تامين سبز: ساختار زنجيره تامين و استفاده از وسیله نقلیه قویا بر عملکرد زیست محیطی بخش حمل بار جاده‌ای تاثیر می‌گذارد. ساختار زنجيره تامين با تعداد لینک‌ها و طول متوسط آنها مشخص می‌شود. همکاری با تامین‌کنندگان، اجرای زیست محیطی شرکت‌ها را بهبود می‌بخشد. علاوه بر این، مسئولیت زیست محیطی تامین‌کنندگان یکی از مهم‌ترین معیارهای انتخاب تامین‌کنندگان است.

ج) انبارداري سبز: برای مدیریت انبارداري سبز، لازمه‌های متعددی وجود دارد؛ از جمله ایجاد محیط ذخیره‌سازی امن، ساخت انبار با توزیع منطقی، توسعه سیستم موجودی الکترونیکی و تنظیم مقدار موجودی معقول. هدف از آن اندازه‌گيري امنيت ذخيره‌سازي محصولات متنوع جهت جلوگيري از آلودگي و خطرات محيطي؛ بهينه‌سازي فضا براي ذخيره‌سازي محصولات؛ كاهش مصرف انرژي و حفظ سلامت کالا در روند عملیات انبار است. چنانچه در حساب‌های انبارداری تخمین زده می‌شود حدود 2-3% هزینه‌ها، مربوط به تولید گاز CO2 می‌باشد.

د) حمل و نقل سبز: عمليات شبكه‌ حمل و نقل و توزيع داراي عوامل مهمي است كه مي‌تواند بر GSCM در محل توزيع و فروش، حالات حمل و نقل، سيستم‌هاي كنترل، و سياست‌هاي تحويل به‌موقع تاثيرگذار باشد. هدف از اين مجموعه شاخص‌هاي كارايي، اندازه‌گيري استراتژي‌هاي حمل و نقل و توزيع در لجستيك مستقيم و فعاليت‌هاي GSCM است. به‌منظور اجرای لجستیک سبز خرده فروشان، باید اقداماتی صورت پذیرد كه از آن جمله مي‌توان به موارد زير اشاره كرد. ایجاد یک سیستم اطلاعات الکترونیکی که لازمه فعالیت‌های لجستیک هماهنگ است، استفاده از وسایل نقلیه سبز که گرچه گرانتر از اتومبیل‌های حمل و نقل عادی هستند ولی به کنترل آلودگی کمک می‌کنند، انتخاب یک حالت تحویل معقول به‌منظور افزایش استفاده از منابع فشرده و کاهش دوباره‌کاری در حمل و نقل خودرویی و تولید گازهای گلخانه‌ای.

ه) لجستیک معکوس: تمامی اقدامات مرتبط با یک کالا پس از فروش را شامل می‌شود. هدف نهایی آن بهینه‌سازی یا موثرتر کردن اقدامات پس از فروش و در نتیجه حفظ پول و منابع زیست محیطی است. موضوع «سبز سازی» بعد جدیدی را به لجستیک معکوس می‌افزاید زیرا تولیدکنندگان و خرده فروشان در بازارهای خاص از لحاظ قانونی موظفند که محصولات را در پایان عمر آن پس بگیرند و بازیافت کنند.

بدین صورت، یک چارچوب جامع برای درک مفهوم ابتکار عمل سبز خرده فروشان ارائه مي‌شود. تمامی اين اقداماتي که در بالا به آن اشاره شد با معماری سیستم لجستیک سبز درگیر هستند که هدف آنها کاهش هزینه، بهبود کارایی و توسعه پایدار شرکت است.

1. سبزسازي در بخش خرده‌فروشي

با هدف عدم آسیب رساندن به محیط زیست، بخش خرده‌فروشی می‌تواند در مصرف پایدار و فعالیت‌های تولید در سه حوزه اصلی زیر سهیم باشد:

• تولید پاک‌تر و سیستم‌های مدیریت زیست محیطی: بخش خرده فروشی می‌تواند ابتدا اثرات زیست محیطی و اجتماعی خود را با به‌کارگیری سیستم‌های مدیریت زیست محیطی برای حفاظت از انرژی/آب، مدیریت مواد زائد، لجستیک، برنامه‌های بازیافت و غیره کنترل و مدیریت کند.
• مدیریت زنجیره تامین: خرده فروشان با افزایش ویژگی‌های زیست محیطی یا اجتماعی می‌توانند با تامین‌کنندگان در جهت توسعه محصولات خود همکاری کنند. تلاش‌هایی مانند سبزسازی زنجیره تامین و به‌کارگیری خرید سبز می‌تواند تامین‌کنندگان را به توسعه محصولات سازگار با محیط زیست ترغیب نماید و در مورد جنبه‌های پایداری محصولات آنها با برچسب‌های زیست محیطی اطلاعات ارائه کند.
• آموزش و اطلاعات مشتریان: خرده فروشان می‌توانند مشتریان را به خرید محصولات سازگار با محیط زیست ترغیب نمایند و همچنین در مورد استفاده و دفع محصولات مشاوره ارائه دهند و تسهیلات و خدماتي مانند سیستم بازپس گرفتن باتری و کیسه‌های قابل استفاده مجدد و غیره پیشنهاد کنند.

از یک سو، بخش خرده فروشی برای تولید به شیوه‌ای پایدارتر (برای مثال، با طرح سوال در مورد استفاده از انرژی و منابع)، می‌تواند بر تامین‌کنندگان تاثیر بگذارد. از سوی دیگر، بخش خرده فروشی برای کمک به عموم مردم در پذیرش شیوه‌های سازگار با محیط زیست و تغییر عادت‌های خرید با ارائه گزینه‌های مناسب به مشتریان، در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد.

5-1. چالش‌های زیست محیطی برای حمل و نقل خرده فروشی

ادامه روند رو به رشد یافتن منابع جهانی، ناگزیر محصولات را به‌سوی سفر به مسافت‌های دورتر هدایت می‌کند. افزایش تجارت غذا و همچنین سازماندهی زنجیره‌های غذایی موجود، دست اندرکاران و تولید کنندگان را بر آن داشته است تا به «فود مایلز^[1]» فکر کنند. افزوده شدن ارسال مواد اولیه از راه دور به لیست در حال رشد نگرانی‌های زیست محیطی، موردي است كه باید در نظر گرفته شود. علاوه بر این، توزیع کالاهای مصرفی سریع الانتقال توسط مراکز توزیع محلی و سوپر مارکت‌ها با استفاده از وسایل نقلیه سنگین بزرگتر حمل کالا صورت می‌گیرد، که بر ازدحام جاده‌ها، خسارت به زیرساخت‌ها و تصادفات جاده‌ای تاثیرگذار است.

نتیجه نهایی آن بر افزایش توان حمل و نقل در زنجیره تامین است. با بهبود توان حمل و نقل، اعضای زنجیره تامین نه تنها می‌توانند سود اقتصادی بیشتری کسب کنند بلکه می‌تواند اثرات زیست محیطی مثبت بالقوه‌ای داشته باشد. ارتباطات ميان حمل و نقل و ملاحظات زيست محيطي الزاما به مسافت طي شده كالا مرتبط نيست و با تعداد مبادلات سر و كار دارند. در پاسخ به چالش‌هاي موجود، از جنبه‌هاي اقتصادي و زيست محيطي، خرده فروشان به راه‌حل‌هايي مانند حمل با چند نوع وسيله نقليه مي‌پردازند.

با استفاده از موارد زيرشركت‌ها مي‌توانند توان حمل و نقل زنجيره تامين را بهبود دهند.

• بررسي طراحي محصول و فهرست مواد

طراحي محصول مي‌تواند به واسطه مشخصات فيزيكي محصول، حجم آن، انتخاب مواد (شامل مواد بسته‌بندي)، آساني در بازيافت، استفاده مجدد و دفع در پايان عمر استفاده، بر توان حمل و نقل تاثيرگذار باشد.

• بررسي استراتژي منابع يابي

بسياري تصميمات منابع‌يابي منجر به نقل مكان به موقعيت‌ها و كشورهاي كم هزينه شده است. اين امر اغلب منجر به انتقال محصولات به فواصل دورتر مي‌ش شود. تصميمات منابع يابي جهاني به طور فزاينده‌اي نياز به حذف ردپاي كربن از هزينه كل مالكيت دارد.

• بررسي حق انتخاب‌هاي حمل و نقل

به طور آشكار شيوه‌هاي مختلف حمل و نقل‌، اثرات متفاوتي بر كربن و ساير گازهاي گلخانه‌اي دارد. طراحي وسايل نقليه و كشتي‌ها نيز به طور فزاينده‌اي تحت تاثير نياز به بهبود كارايي سوخت‌ها است. همچنين بحث‌هايي بر سر افزايش اندازه وسايل نقليه و كشتي‌ها براي دستابي به فشردگي كمتر در هر واحد حمل و نقل وجود دارد.

• بهبود استفاده از حمل و نقل

تحقيقات نشان مي‌دهد كه از ظرفيت وسايل نقليه به خوبي استفاده نمي‌شود. مسئله كاركرد خالي به دليل بازگشت بدون بار مطرح مي‌شود و بدين معني است كه يك سوم كاميون‌هاي در حال حركت در جاده‌هاي اروپا خالي حركت مي‌كنند. استفاده بيشتر از توزيع مشترك، زمان بندى و مسيريابى بهتر وسايل نقليه و بارگيري بهتر مي‌تواند توان حمل و نقل را به‌طور چشمگيري بهبود بخشد.

• استفاده از استراتژي‌هاي تاخيراندازى

چنانچه محصولات استاندارد و ژنريك در حجم بالا، براي برآوردن احتياجات محلي نزديك به محل استفاده، از محل مبدا حمل شود، سپس مونتاژ و سفارشي شود يا به طرز خاصي ساخته شود ، فرصتي براي كاهش توان حمل و نقل ايجاد مي‌كند.

طبق هدف گذاريEU 2009 Renewable Energy and Fuel Quality Directives، 10% انرژي تجديدشدني در بخش حمل ونقل و 6% كاهش گازهاي گلخانه‌اي براي سوخت‌هاي استفاده شده در بخش حمل و نقل در سال 2020 پيش بيني شده است. در ميان مدت، بهبودهايي از طريق استفاده از وسايل نقليه برقي و هيبريدي به دست خواهد آمد، و گاز طبيعي و بيوگاز در وسايل نقليه بزرگتر به جاي ديزل استفاده مي‌شود. بدين گونه، 15 تا 50% صرفه جويي به دست خواهد آمد.

1. سبزسازي حمل ونقل در زنجيره تامين خرده‌فروشي مواد غذايي

بهينه‌سازي راه‌هاي حمل ونقل با احترام به محيط زيست، مدرنيزه كردن ناوگان حمل و نقل براي كاهش گازهاي گلخانه‌اي غيرضروري، استفاده از سوخت‌هاي جايگزين، يكپارچه‌سازي ارسال‌ها در حمل و نقل، استفاده از حمل و نقل بهتر، استفاده از تكنولوژي اطلاعات و ارتباطات براي بهبود برنامه‌ريزي حمل و نقل جاده‌اي، به اشتراك‌گذاري منابع حمل و نقل با ديگر شركت‌ها و نظارت بر گازهاي گلخانه‌اي CO2، روشهایی برای حمل و نقل سبز در زنجیره تامین خرده فروشی است.

توليد روزافزون گازهاي گلخانه‌اي توسط فعاليت‌هاي صنعتي، کشاورزي و حمل‌ونقل که تأثير مخربي بر محيط‌زيست و خصوصاً گرمايش زمين دارند، توجه پژوهشگران صنعت و دانشگاه را به اين موضوع جلب کرده است. با توجه به گستردگي و تنوع فعاليت‌هايي که در زنجيره تأمين انجام مي‌شود، مدل‌سازي عوامل زيست‌محيطي در کنار ساير عوامل اقتصادي در سال‌هاي اخير مورد توجه واقع شده است. به يکپارچه‌سازي تفکر زيست‌محيطي در مديريت زنجيره تأمين، مديريت زنجيره تأمين سبز گفته مي‌شود که از طراحي محصول، انتخاب توليدکننده و منابع مواد، فرآيند توليد، بسته‌بندي محصول، تحويل محصول به مشتري، و در انتها بازيافت و يا امحاء را شامل مي‌شود. دي اکسيد کربن يکي از مهم‌ترين گازهاي گلخانه‌اي است که در سال‌هاي اخير انتشار آن 50% بيشتر از سطوح سال 1990 ميلادي (سال مبنا در پروتکل کيوتو) بوده و به سرعت در حال افزايش است. در صورتي که طبق اين پروتکل بايستي تا سال 2050 ميلادي کمتر از نصف سطوح سال 1990 شود، تا به احتمال 50% افزايش دماي جهاني در حد C2 حفظ شود. به‌همين‌خاطر بسياري از بنگاه‌ها حرکت به سمت سبز نمودن زنجيره تأمينشان را آغاز نموده‌اند.

طراحي زنجيره‌هاي تأمين با توجه به شاخص‌هاي اقتصادي از ديرباز مورد توجه محققين قرار داشته و دارد ولي به‌تازگي لحاظ نمودن موضوعات زيست‌محيطي در کنار آن‌ها مورد توجه واقع شده است. اکثر کارهاي انجام‌شده در اين حوزه بهينه‌سازي چندهدفه را مدنظر قرار داده‌اند.

در کنار طراحي سبز زنجيره تأمين، کارهايي در خصوص بهينه‌سازي تصميمات عملياتي با تمرکز بر روي انتشار کربن در زنجيره تأمين انجام‌شده و پژوهشگران كاهش‏ هزينه‌هاي مربوط به گازهاي گلخانه‌اي را در سطوح تاکتيکي و عملياتي زنجيره تأمين مدنظر قرار داده‌اند.

مديريت موجودي توسط فروشنده، سياستي جهت بازپرسازي موجودي در زنجيره تأمين است که با بهره‌گيري از تکنولوژي اطلاعات فراهم شده است. اين سياست تأمين‌کنندگان را قادر مي‌سازد تا با آگاهي از تقاضاي مشتريان نهايي بتوانند در مورد سطح موجودي، ميزان کالاي ارسالي و زمان تحويل آن‌ها به خرده‌فروشان تصميم‌گيري کنند. اين کار سبب هماهنگي برنامه‌ريزي حمل‌ونقل و مديريت موجودي در زنجيره تأمين شده است.

1. نتیجه گیری

در اين مقاله با نگاهي اجمالي به مفاهيم مديريت زنجيره تامين سبز، به بررسي چگونگي و تاثيرات سبزسازي فعاليت‌هاي لجستيك در خرده‌فروشي پرداخته شد. بررسي استراتژي منابع‌يابي، بررسي حق انتخاب‌هاي حمل و نقل، بررسي طراحي محصول و فهرست مواد، بهبود استفاده از حمل و نقل از جمله مواردي است كه مي‌تواند بر فعاليت‌هاي لجستيكي در زنجيره تامين سبز اثر گذار باشد.