فصلنامه شماره 34 (تابستان 1397)

1. مقدمه

یک بحث اصلی در بخش تجارت جهانی افزایش حجم مبادلات تجاری است. دنیای امروز، دنیایی است که در آن اعم از مسافرت‌ها به‌صورت هوایی انجام می‌شود، تعداد کاربران اینترنتی بسیار افزایش پیداکرده و بیشتر محصولات به‌صورت اینترنتی و جهانی جابه‌جا می‌شوند، همچنین صدها میلیون کارت‌های اعتباری جهانی در حال استفاده است.

طی چند سال اخیر حجم مبادلات تجاری و صادرات کالاهای صنعتی چندین هزار برابر شده است، بطوریکه زمان عملیات تجاری به‌سرعت رو به کاهش است و تجارت بدون کاغذ و الکترونیکی با سرعت بسیار زیادی رو به گسترش است. اکنون از طریق بستر اینترنتی یا تبادل الکترونیکی داده‌ها (^[1]EDI) که روی شبکه‌های خصوصی بنا شده کالا سفارش داده می‌شود، از طریق کارت اعتباری مبلغ آن پرداخت‌شده و توسط شرکت‌های پست سریع، کالا در یک‌زمان کوتاه به مقصد آن ارسال می‌گردد. در بخش گمرکات برای افزایش امنیت ازیک‌طرف و کاهش موانع از جانب دیگر، کشورهای پیشرفته مطرح کردند که کنترل‌ها را صرفاً به هنگام ورود اعمال نکرده بلکه آن‌ها را کاهش می‌دهند و در عوض کشورهایی که قصد صدور کالا به این کشورها رادارند مسئولیت کنترلی بیشتری در مبدأ پیدا می‌کنند، یعنی برای نزدیک کردن دو هدف متضاد کنترل و سرعت، بررسی‌ها به گمرک ورودی محدود نشده و گمرکات صدوری نیز مسئولیت جدیدی پیدا می‌کنند. برای حضور و وارد شدن در بازار باید از استانداردهای یکسان جهت امنیت و تسهیل در زنجیره عرضه کالا و در تجارت جهانی استفاده شود.

همچنین، طی نیم‌قرن گذشته تأسیس مناطق آزاد تجاری گوناگون در سطح منطقه‌ای، اتحادیه‌های اقتصادی و گمرکی، انگیزه‌های مهمی برای بازاریابی و تولید برون‌مرزی بوده‌اند. هر کشوری باید برای مبادلات و ارتباطات بین‌المللی خود زبان مشترک و استاندارد مشترک با بقیه داشته باشد تدوین استانداردها و طراحی زبان مشترک در دنیا توسط سازمان‌های بین‌المللی انجام می‌شود تا کشورها بتوانند از آن استفاده کنند، بدین منظور سازمان جهانی GS1 استانداردها و راهکارهای بین‌المللی برای تسهیل در تجارت و مبادله کالا تدوین نموده است.

1. تعریف^[2] WTO از تجارت الکترونیکی

بر اساس تعریف WTO (سازمان تجارت جهانی)، تجارت الکترونیکی عبارت است از هر شکل تجارت که دو طرف به‌جای تماس فیزیکی از تجهیزات الکترونیکی استفاده نمایند.

تجارت الکترونیکی شامل تجهیزات، استانداردها، قوانین، شبکه پروتکل‌ها و برنامه‌های کاربردی می‌گردد. اقدامات تسهیل تجارت مشتمل بر شرایط و مفادی است که سرعت عبور کالاها از مرز و فرآیند ترخیص کالا را افزایش می‌دهد. در عصر اقتصاد رقابتی کنونی، اجرای مفاد این موافقت‌نامه برای کشورهای عضو و غیر عضو سازمان تجارت جهانی حائز اهمیت است و همان‌گونه که رئیس بانک جهانی اخیراً در این زمینه بیان کرده است: «تجارت یک جزء حیاتی برای پایان دادن به فقر و افزایش رفاه همگانی است.» با توجه به ماهیت گمرکی این اقدامات، سازمان جهانی گمرک و سازمان تجارت جهانی با یکدیگر همکاری نزدیک و تنگاتنگی را برای اجرایی کردن این فرآيند مهم آغاز کرده‌اند.

1. مزایای تجارت الکترونیکی در گمرک

گمرک صرفاً یک سیستم بازرسی کننده و ناظر نیست اگر نتواند خدمت مناسب ارائه دهد تا عملیات گمرکی تسریع گردد، بازارها از دست خواهند رفت. به‌عنوان‌مثال اگر صادرکننده گل نتواند به‌موقع و با همان سرعت رقیب به بازار خارجی دست پیدا کند، دیگر عضویت حضور در آن بازار از بین می‌رود، یعنی رقیب فرصت‌های بیشتری دارد که آن بازار را به دست آورد. به‌صورت خلاصه ورود تجارت الکترونیکی در گمرکات مزایای ذیل را در بردارد:

• کاهش هزینه‌های سربار
• حضور ارزان در بازارهای بین‌المللی
• بازگشت سریع سرمایه
• حمایت از سرمایه‌گذاری با توجه به باز بودن محیط و استانداردها
• امکان برقراری ارتباط بدون محدودیت زمانی و مکانی
• شفافیت در قیمت، موجودی کالا، تولیدکننده و جایگزینی کالا

1. مزایای استفاده از استانداردهای GS1 در گمرک

سازمان جهانی GS1 یک سازمان بین‌المللی پیشگام در زمینه طراحی، توسعه و اجرای استانداردهای شناسایی کالا، ضبط خودکار داده‌ها و تبادل الکترونیکی آن‌هاست. این سازمان گستره وسیعی از خدمات و راهکارهای اجرایی را برای بهبود کارایی و شفاف‌سازی زنجیره‌های تأمین و تقاضا در سطح جهانی و بخش‌های مختلف صنعتی و تجاری ارائه می‌دهد. GS1 با ایجاد ویژگی ردیابی کالای در دست مشتری تا نقطه مبدأ، می‌تواند اثربخشی بالایی را در طول زنجیره تأمین ایجاد کند.
در این زمینه، واردکنندگان و دولت‌ها می‌توانند از طریق ایجاد یک‌زبان مشترک بین‌المللی برای گروه‌بندی و تشخیص محصولات به كمك استانداردهای جهانی مانند GS1 برای بهبود رصد و رؤیت پذیری محصول و سرعت بخشیدن به زنجیره تأمین كمك بگیرند. شماره جهانی اقلام تجاری یا GTIN را می‌توان در هر زمان برای شناسایی محصولات ورودی و مالک نام تجاری و مدل آن استفاده کرد.
استاندارد GS1 اجازه می‌دهد تا ناظرین بتوانند استفاده مجددی از اطلاعات ثبت‌شده و مدل آن داشته باشند (چیزی که با کد H.S به‌تنهایی ممكن نیست) و دولت‌ها و مأمورین را به‌دقت بیشتر در خصوص محصولات و میزان خطر آن‌ها مطلع می‌سازد. دولت‌ها می‌توانند داده‌های محصول موجود جهانی را از کاتالوگ تجارت الکترونیک که با استانداردهای شبکه هماهنگ‌سازی جهانی داده‌ها (GDSN^[3]) مطابقت دارد، دانلود کنند.

با GTIN^[4] محصولات می‌توان اطلاعات معتبری از محصول كه توسط صاحب‌نام تجاری منتشرشده است را دریافت کرد كه به تصمیم‌گیری آگاهانه در مورد محصولات در معرض خطر كمك می‌کند. استانداردهای GS1 در حال حاضر توسط صدها‌ هزار کسب‌وکار در سراسر جهان استفاده می‌شود و از این طریق، مدیریت موجودی، نقاط فروش و دیگر سیستم‌های جامع برنامه‌ریزی منابع سازمانی (ERP^[5]) پشتیبانی می‌شود.
در آمریكا از جولای 2010 تا سپتامبر 2011، پایلوت‌هایی شامل صنایع اسباب‌بازی و بازی، گل بریده‌شده و گوشت و مرغ برای ارزیابی نتایج به‌کارگیری GS1 در بندرها و مرزها انتخاب و اجرایی شد. نتایج نشان داد كه استفاده از GTIN همراه با كدهای طبقه‌بندی جهانی محصول (GPC^[6]) می‌تواند هزینه بررسی‌های محصول را تا 80‌درصد در ‌سال اول كاهش دهد. نتایج پایلوت ادوات اسباب‌بازی و بازی مشخص کرد که نرخ بازگشت سرمایه در حدود 8 دلار به ازای یک دلار بوده است و استفاده از كدهای GPC می‌تواند زمان موردنیاز برای بازرسی محموله گل را تا 50‌درصد کاهش دهد.

در صورت اتصال سراسری و جهانی، کاتالوگ استاندارد محصول می‌تواند برای مدیریت واردات محصولات پیچیده نیز مورد استفاده قرار گیرد. صادرکننده‌ها می‌توانند 1.6 میلیون دلار در طول 5‌سال اول صرفه‌جویی كنند. پایلوت گوشت و مرغ نیز گزارش داد كه نرخ بازگشت سرمایه در حدود 5 دلار به ازای یک دلار بوده است.

امروزه نقش اصلی در تولید را مزیت‌های رقابتی تعیین می‌کنند. به همین علت تولید در سراسر دنیا پراکنده‌شده است. مشخص نمودن مبدأ برای کالاهای ترکیبی مشکل و بعضاً بی‌معنی است. چراکه طراحی یک کالا در یکجا، مدل‌سازی آن در مکان دیگر، تولید قطعات آن در محل ثالث و سفارش آن توسط کشوری خاص انجام‌شده و مونتاژ قطعات آن در محل ثالث و سفارش آن توسط کشوری خاص انجام‌شده و مونتاژ قطعات آن در کشور دیگر صورت می‌گیرد، به همین علت مشخص کردن مبدأ تولید (محل ساخت) و قواعد آن برای کالاها در حال تغییر است. گمرکات باید متناسب با این تغییر خود را آماده کنند زیرا درصورتی‌که نتوانیم کشور مبدأ تولید قطعات و فناوری خاصی که در تولید هر کالا نهفته است را شناسایی کنیم، ازنظر تعیین ارزش کالا در مذاکرات تجاری دو یا چندجانبه به مشکل برخورده و قادر به تشخیص مزیت‌های خود نخواهیم بود برای حل این مسئله سيستم‌هاي مبتني بر استانداردهاي GS1، از مهم‌ترین كليدهاي شناسايي GS1 به‌ نام شماره جهاني مكان (GLN^[7]) استفاده می‌کنند درواقع از كدهاي GLN براي شناسايي هر نوع از موقعيت‌هاي مختلف در زنجيره تأمين (موقعيت‌هاي فيزيكي، ديجيتالي، عملياتي يا حقوقي) كه لازم است به‌صورت يكتا در سراسر دنيا شناسايي شوند، استفاده مي‌شود.

گمرک متناسب با حجم معاملاتی که صورت می‌گیرد ناگزیر است روش‌هایی مانند مدیریت ریسک، طرح انتخاب مسیر مربوط و استفاده از اطلاعات مدیریت را به کار گیرد. گمرک باید روش‌هایی را بکار گیرد تا مشارکت با سایر کشورها و جلب سرمایه‌گذاری را امکان‌پذیر نماید. ایجاد یک نوع شبکه الکترونیکی مابین کشورها، این امکان را فراهم می‌آورد که فقط یک‌بار ارزیابی‌ها و کنترل‌ها روی کالاها در کشور مبدأ صورت گیرد و اطلاعات لازم از طریق شبکه به کشور مقصد منتقل شود.

هر شركتي در دنیا یک بانك اطلاعاتي پر از اطلاعات مربوط به محصولاتی که آن‌ها را می‌سازند، می‌خرند یا می‌فروشند، دارند. این بانك اطلاعاتي بسیار مشابه یک کاتالوگ عمل می‌کند که مشتری می‌تواند با استفاده از آن سفارش دهد و زنجیره‌تامین را مدیریت کند. مشکل زمانی به وجود می‌آید که یک شرکت نیاز به تغییر اطلاعات در بانك اطلاعاتي و یا اضافه کردن موارد جدید به آن باشد .

این مورد در سال‌های اخیر اهمیت بیشتری پیداکرده است. اشتباهات در فاکتورها و ناکارآمدی در زنجیره‌تامین جهاني، اثربخشی و سودبخشی تجارت را كاهش می‌دهد.

شبكه جهاني یکسان‌سازی اطلاعات GS1 (GDSN) شرکت‌هایی که با یکدیگر کار می‌کنند را قادر می‌سازد که هميشه اطلاعات يكساني در سیستم خود داشته باشند. هر تغییری که توسط یکي از شرکت‌ها انجام می‌شود به‌صورت خودکار و سريع در تمامی شرکت‌هایی که باهم کار می‌کنند نیز اعمال می‌شود.

اطلاعات به‌روز شده و صحيح و با جزئیات محصولات به هر دو طرف مشتری و شرکت کمک می‌ نماید. صاحب‌نام تجاری محصولات جدید را سریع‌تر و راحت‌تر به بازار ارائه می‌کند. خرده‌فروشان کارهای اداری کمتر و اشتباهات کمتری در سفارش و حمل بار دارند. شبكه جهاني یکسان‌سازی اطلاعات GS1 قادر است اطلاعات شركاي زنجیره‌تامین را به‌صورت مستمر براي بهبود كارايي زنجیره‌تامین آن‌ها و ايجاد خدمات بهتر براي مشتريان، یکسان‌سازی كند. سازمان گمرک بااتصال به این شبکه جهانی می‌تواند کارایی کنترل‌ها را افزایش و تقلبات و تخلفات را کاهش دهد و از ورود و خروج کالاها با هویت بدلی جلوگیری نماید.

نتایج موفق دیگری نیز از پیاده‌سازی استاندارد GS1 در بندر كلنگ مالزی، بندر روتردام هلند و بنادر سنگاپور قابل‌ذکر است. اكثر تجربه‌های موفق جهانی از به‌کارگیری استانداردهای GS1 در بنادر و گمركات حاكی از تسهیل فرآیندهای صادرات و واردات، كاهش قابل‌توجه زمان معطلی كالا در بنادر و گمركات، كاهش هزینه‌های واردات و صادرات، افزایش صحت و كیفیت بازرسی‌های دولتی همراه با كاهش زمان آن و بهبود خدمات به مشتریان بوده است.

به‌طور خلاصه استفاده از استانداردهای GS1 در گمرکات مزایای ذیل را به همراه خواهد داشت:

• ساده‌سازی و یکنواختی اطلاعات و رویه‌ها
• ایجاد ساختار الکترونیکی برای Data Element های گمرک
• همسوسازی سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با گمرکات
• استفاده از استانداردهای مناسب جهت ارتباط تمامی گمرکات کشور
• مراجعه بازرگانان به یک سازمان به‌صورت Single Window و ارائه اطلاعات لازم
• مبارزه با قاچاق کالا
• کنترل تجارت
• حفظ حقوق تولیدکننده و مصرف‌کننده
• تسهیل در امور تجاری
• ساده‌سازی و تسهیل در خدمات گمرکی
• استانداردسازی فرآیندها و رویه‌ها
• ایجاد فرهنگ نوین IT در گمرکات
• تبادل الکترونیکی داده‌ها با سایر سازمان‌ها
• امکان ایجاد تسهیلات مناسب جهت تجار

1. نتیجه‌گیری

حمل‌ونقل دریایی به دلیل ماهیت بین‌المللی آن در حال حاضر بیش از 90 درصد جابه‌جایی تجارت جهانی کالا را در برگرفته است و سایر شیوه‌های حمل‌ونقل ازجمله جاده‌های، ریلی و هوایی تنها سهمی 10 درصدي از دنیاي حمل‌ونقل دارند. آمارها حاکی از افزایش فزاینده تجارت جهانی کالا و نقش حمل‌ونقل دریایی در آن است که در این میان، بنادر نقش کلیدي را ایفا می‌کنند. در کشور ما حدود 90 درصد از صادرات و واردات کالا از بنادر و اسکله‌های بازرگانی و پایانه‌های دریایی کشور صورت می‌گیرد. با توجه به رتبه پایین تجارت فرامرزی در کشور ما و همچنین زمان قابل‌توجه توقف و معطلی كالا در بنادر و گمركات به‌کارگیری استانداردهای زنجیره‌تامین از قبیل استاندارد موفق جهانی GS1 در بنادر و گمرك‌های ایران ضروری به نظر می‌رسد پیاده‌سازی موفق آن نیاز به طراحی یك سیستم موفق زنجیره تأمین در گمرك‌ها و بنادر دارد. این سیستم را می‌توان به‌گونه‌ای طراحی کرد كه ضمن دستیابی به اهدافی از قبیل تسهیل و تسریع در تجارت و كاهش هزینه‌های آن، سطح امنیت در گمرك و بنادر نیز افزایش‌یافته و اهداف بازرسی و شفافیت نیز محقق شود